Бухоро давлат университети «Психология» кафедраси

Мотивлаштиришнинг қуйидаги усуллари қўлланилади:
Пулни рағбатлантириш ва мукофотлаш сифатида ишлатиш;
Жазолаш;
Рақобатни кучайтириш;
Иш орқали мотивлаштириш;
Ютуқни тан олиш ва тақдирлаш;
Ходимларни ўқитиш ва юксалтириш;
Салбий таъсирчан чеклаш ва меъёрлаш;
Гуруҳ меҳнатини мукофотлаш ва раҳбатлантириш;
Ходимларни бошқариш ишларига жалб ва ҳоказо.
Мотивлаштириш назариялари. Америкалик руҳшунос Абраҳам Маслоу ХХ асрнинг 40-йилларида ўзининг эҳтиёжлари устунлиги назариясини яратиб, кишилар ўз мотивлари жараёнида эҳтиёж ва қизиқишнинг 5 турига таянадилар деди. Унинг эҳтиёжлари иерархияси қуйидаги кўринишга эга.
Биринчи ўриндаги эҳтиёжлар бу базис эҳтиёжлар, яъни яшашни таъминлаш учун зарур бўлган эҳтиёжлар. А. Маслоунинг фикрича, инсон, энг аввало ана шу базис эҳтиёжларини қондириш учун ишлайди. Базис эҳтиёжлари, яъни озиқ – овқатга, кийим – кечакка, уй – жойга, уйқуга бўлган эҳтиёж қондирилса, бошқа даражадаги эҳтиёжлар ҳам аста – секин аҳамият касб этиб беради.
Алоҳида шахс ва жамият нуқтаи – назаридан эҳтиёжларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин:
Шахс учун: Асосий эҳтиёжлар: Озиқ – овқат, кийим – кечак ва уй-жойга; дам олиш ва соғлиққа. Социал эҳтиёжлар: Ижодий меҳнатга, оила ва муҳаббатга, билим ва ахборотга , тоат – ибодатга, жасоратга , заруриятни давом эттиришга, тартиб ва барқарорликка , бўш вақт ва дам олишга, Ўзликни англашга. Рағбат ва талаблар: Моддий , социал, эстетик
Жамият учун: Асосий эҳтиёжлар: Меҳнатга, хавфсизликка, Қўшимча маҳсулотга, бошқаришга, социал эҳтиёжлар, барқарорликка, ишончга , мустақил тараққиётга. Рағбат ва талаблар: Замонавий ишлаб чиқаришга , Маънавий – маърифий тараққиётга , Раҳм – шафқатга.
Масалан, хавфсизликка, яъни тинчлик тартиб, ҳимояга бўлган эҳтиёж ҳам бирламчи босқичдаги эҳтиёжнинг янги даражасидаги заруриятдир. Бирон ижтимоий гуруҳдан бўлмиш, бошқа кишилар билан алоқага киришиш эҳтиёжи иерархиянинг учинчи бўғинига киради бирламчи эҳтиёжлар қондирилгач, бошқа заруриятлар кишиларни юқори даражадаги эҳтиёжларга қараб ҳаракат қилишга мажбур қилади. Хўш, бу эҳтиёжларни қондириш учун раҳбар қандай усул ва ёндашувларни қўллаши керак.
Фредрих Герцбергнинг мотивация назарияси бисий тозаланиш деб юритилиб, унинг асосида қониқиш келтирувчи меҳнат руҳий соғлом бўлишга ҳам ҳамкорлик кўрсатади деган фикр ётади.
Биринчи гуруҳ омиллар “гигиеник омиллар” деб аталади. Агар иш жойи ифлос бўлса, қоронғу, кўримсиз бўлса, бу меҳнатга интилишни сусайтиради. Аксинча, иш жойи тоза, эргонометрик нуқтаси назардан бенуқсон бўлса, меҳнатга аниқ йўналтирилган мотивлар пайдо бўлади. Бу ерда пул масаласи ҳам муҳимдир. Аммо пулга интилиш инсонни бутунлай эгаллаб олса, у кўпайишга мойиллик туғдириб, уни бошқаларга нисбатан буюклигини исботлашга олиб келади. Натижада кишилардан ва жамоадан ажраб қолади. Герцберг назарияси Маслоу назариясига зид эмас, баланс уни тўлдиради.
Кутиш назарияси америкалик руҳшунос В.Врум томонидан 1964 йилда ишлаб чиқилган. Унинг моҳияти шундаки, мотивация нафақат эҳтиёжни қондиришга, шунингдек мақсадга эришиш учун танланган ҳоҳишга ҳам боғлиқ. Кутиш назариясида 3 та муҳим омилнинг ўзаро муносабати асосий ўринни тутади. Кутилган нарса қанчалик қониқишга олиб келса, шунчалик мотивация кучли бўлади. Бу деган сўз – эҳтиёж тушунчасидан ташқари раҳбар мураккаб, қийин ишга, астойдил ишланган яхши ҳам тўланадиган ва рағбатлантирадиган вазиятларни яратиши керак. Кутиш назариясининг моҳияти ҳам шуни тақозо этади. Адолатлилик назариясига биноан кишилар ўзлари эришган рағбат даражасини шу тизимда банд бўлган бошқа кишилар эришган рағбат даражаси билан қиёсий таққослайди: Дж.Адамс фикрича, ҳаражат таркибида нафақат ходимнинг мазкур ишни бажаришга сарфланган меҳнати шу билан бирга унинг шу корхонада ишлаган иш стажи, малака даражаси, ёши, социал мавқеи кабилар ҳам инобатга олинган.
Агар барча баҳолашлар ва таққослашлар натижада адолатсизликка йўл қўйилганлиги маъулм бўлса, у ҳолда мотивация омиллари ижобий томонга ишлайди. Ўзгаларга қандай ёндашилган бўлса, унга ҳам худди шундай ёндашилса, бу ҳолда ходим кучига куч қўшлиб, меҳнат қилади ва аксинча, яъни агар ходим бу ерда адолатсизликка йўл қўйилганини сезса, рағбатлантиришда тенгсизлик бўлган бўлса, у ҳолда корхонада асаббузарлик ҳолати вужудга келиб, ихтилофларнинг содир бўлишига сабаб бўлади. Адолат тарози бузилган бўлади. Кимки қўлидан келадиганидан ортиқчасига интилса, у адолатдан маҳрумдир. Токи кишилар меҳнатига, қобилиятига, билим – заковатига яраша тақдирланмас эканлар, улар унумдорликни, интенсивликни оширишга ҳаракат қилмайдилар. Корхонада ҳамжиҳатлик муҳити қарор топмайди. Мувафаққиятга интилувчи раҳбар ана шу регулятор ва омилларга асосланиб, ўз ишончи билан бошқаларга етакчи бўлиб, улар орқали хизмат кўрсатадиган мижозларни ғалабага ишонтиради.
Мотивация – бу фақат мукофотларни тарқатиш эмас. Ўз хизмат вазифаларини бажара олмаган ёки меҳнат интизомини бузган ходимларни адолатли жазолаш ҳам уларни ўз фаолиятларини яхшилашга ундайди.