Бухородавлат университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи phD

Марказий Осиё ва Европа Ренессансининг ўрни» деб номланган иккинчи 
параграфида Марказий Осиё ва Европа олимларининг ижтимоий-фалсафий 
фикрлари илмий жиҳатдан асослаб берилди. Янги даврда механикада хам 
тўнтариш ясалди. У аристотелча механикадан галилейча-ньютонча 
механикага ўтишдан иборат бўлди. Аммо бу асосан кузатилувчи объектларии 
тушунтиришда 
қийинчиликларга 
дуч 
келган 
назариядан 
уларни 
67
Sarton G. Introduction to the histori of science, vol. I-III, Baltimore,1927-1948; vol.I. p.707; Булгаков П.Г. Жизнь 
и труды Беруни. - Ташкент.: Фан. 1972. - С.376. 

---

20 
тушунтирувчи назарияга ўтиш эди. У гуманитар ва ижтимоий фанларнинг 
ўзига хослигига доир мунозараларда кўзга ташланди
68
. 
Хатто янги терминология ҳам қўллана бошланди. «Субъект» сўзи «sub 
jectum»
69
бирикмасидан келиб чиққан бўлиб, айнан «пастга ташланган» (das 
Darunter-Geworfene), яъни «асосда ётувчи» деган маънони англатади.
Шунинг учун Ренессанс уйғонишдан ҳам кўра кўпроқ анъанавийлик 
доирасидан чиқувчи радикал янгиликнинг туғилишидир. Бу маънода у 
тарихда кескин ўзгариш ясаган давр бўлиб ҳисобланди. 
Иккинчи бобнинг «Уйғониш даври дунёқарашида диний ва дунёвий 
ёндошувлар нисбати» деб номланган учинчи параграфида Европа 
Ренессанси даврида билим эмас, балки эътиқод, фан эмас, балки дин афзал 
кўрилган. Теоцентризм, яъни Худога, унинг моҳиятига дунёнинг биринчи 
сабаби ва биринчи асоси сифатида ёндашиш ўрта асрлар фалсафасига хос 
хусусиятдир. Масалан, ўрта асрларда Хитойда дао ҳақидаги таълимот дин 
эҳтиёжларига тўла мослаштирилган: дао табиий қонун сифатида эмас, балки 
илоҳий қонун сифатида намоён бўлган.
Маълумки, ислом дини ижтимоий дунёқараш сифатида кенг тарқала 
бориши билан унинг назарий, фалсафий, ҳуқуқий томонларини ишлаб 
чиқишга эътибор ҳам тобора ортиб борган. Шу тариқа IХ-ХII асрларда 
Мовароуннаҳрда илм-фан, маданият, ислом фалсафасининг назарий жиҳатдан 
юксак даражада ривожланган даври бўлди. Улардан Имом Ал-Бухорий, Имом 
Ат-Термизий, Ал-Мотрудий, Муҳаммад Имом-Ғаззолий, Маҳмуд аз-
Замахшарий, Бурҳонуддин ал-Марғиноний, Аҳмад Яссавий, Нажмиддин 
Кубро, Абдулхолиқ Ғиждувоний, Баҳовуддин Нақшбанд, Жалолиддин Румий 
каби буюк ислом алломалари ўзларининг илмий тадқиқотлари билан жаҳон 
маданиятига улкан хисса қўшдилар.
Марказий Осиёлик мутафаккирларнинг диний-илмий тадқиқотларда 
борлиқ, илоҳий қудрат, инсон комиллиги, адолат, инсоф, диёнат, виждон каби 
ғоялар инсон руҳиятини поклаш орқали эркин жамиятга чорланади. Бу борада 
Жалолиддин Румий шундай дейди: «Инсон буюк бир мўъжиза ва унинг ичида 
ҳамма нарса ёзилган. Бироқ зулмат ва пардалар бор-ки, улар ёзувларни ўқишга 
имкон бермайди. Зулмат ва пардалар, турли-туман машғулотлар инсоннинг 
дунё ишлари борасида олган тадбирлари ва кўнгилнинг сўнгсиз 
орзуларидир»
70
. Жалолиддин Румийнинг қарашларида инсоннинг фарқи 
унинг комиллигига асосланади. У дунёга ирқи, дини, миллати, табақасидан 
қатъий назар, барча инсонларга баробар мурожаат қилади. «Менга ваҳдаи 
майини тутгил, ўзгаларни ҳам ондин баҳраманд этгил, токи жамоат жам бўлиб, 
фақат сувратда бўлмиш тафовутларни бартараф этайлик. Биз ҳаммамиз ягона 
оғочнинг бутоқлари, ягона қўшиннинг навкарларимиз». Жалолиддин 
68
G.H. Von Wrlghi. Explanation and Understanding.- Ithaca, 1971; А. Коуге. From the Closed Worlds to the Infinite 
Universe. - N. Y., 1958; S. Toulmin end 1. Goodfield. The Fabric of the Heavens. - London, 1961. 
69
Heidegger М.Die Zeit des Weltbildes. Holzwege. - Frankfurt am Main, 1957. 
70
Румий Ж. Ичингдаги ичингдадир. - Tошкент: Ёзувчи, 1997, 51-b. 

---

21 
Румийнинг башарият бирлиги ҳақида гапириши ўша давр учун мислсиз 
жасорат эди
71
. 
Ижтимоий-сиёсий тараққиёт ривожининг маънавий асосларини 
ўрганишда Ўрта Осиёда вужудга келган тасаввуфчилик оқимининг аҳамияти 
ҳам алоҳида муҳим ўрин тутди. 
Иккинчи бобнинг «Марказий Осиё Ренессансининг Европа илм-