Buxgalteriya hisobi va audit” fakulteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT” FAKULTETI

“Mikroiqtisodiyot.

Makroiqtisodiyot.” FANIDAN

KURS ISHI


MAVZU: Assimetrik axborotlashgan bozorlar


Ilmiy rahbar: Nurullayev J.

Bajardi: XBA-53 guruh talabasi
Xatamov. S.

Kurs ishi taqrizga topshirilgan sana __________________________(imzo)____________'>«____» _______2020 y.		Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana «____» _______2020 y.
Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______2020 y. Baho«_____» _________	___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo)	Komissiya a'zolari: __________________ __________________ __________________

Toshkent – 2020
ASSIMETRIK AXBOROTLASHGAN BOZOR

REJA:

1. 
   Noaniq sifat va “limon”lar bozori
   
2. 
   Bozor signallari
   
3. 
   Ma’naviy ma’suliyat
   
4. 
   Buyurtmachi-agent muammosi
   
5. 
   Mehnat bozorida assimetrik axborot: samarali ish haqi
   

1.Noaniq sifat va “limon”lar bozori


JORJ AKERLOF


MAHSULOT SIFATI XUSUSIDAGI ASSIMETRIK MA’LUMOTNING AHAMIYATINI BIRINCHI BO’LIB TAHLIL ETGAN



ASSIMETRIK MA’LUMOTNING AHAMIYATI
Limonlar bozori orqali assimetrik ma’lumotlarning ahamiyatini tushanamiz. Misol bir shaxs yangi avtomobilni 100 shartli qiymatga sotib oldi. Lekin ma’lum muddatdan keyin avtomobilni sotishga qaror qildi. Ammo mashinani holati oldingi holati bilan bir xil bo’lsa ham o’sha narxga sota olmaydi.
Assimetrik ma’lumotlar har qanday holatda ham muhim ko’rsatkich hisoblanadi.
SUG’URTA BOZORIDAGI ASSIMETRIK AXBOROT
Sug’urta bozorlari ko’pincha assimetrik axborot asosida tavsiflanadi, sug’urtalanuvchi tomon risk darajasi haqida sug’urta kompaniyasidan ko’ra yaxshiroq biladi. Bu maqbul bo’lmagan saralashga olib keladi. Unda sug’urta risk yaxshi yaxshi vaziyatiga emas, balki yomon vaziyatiga taalluqli bo’lib qoladi. Sug’urta bozorining boshqa muammosi- ma’naviy ma’suliyat yukining borligidir.
Sotuvchilar sotib oluvchilarni o’z mahsulotlari sifatidan xabardor qilib assimmetriyali ma’lumot muammosini hal qilishlari mumkin. Masalan, xodimlar yaxshi ma’lumotga ega bo’lsalar yuqori unum bilan ishlay olishlari haqida xabar yetkazishlari mumkin
Mulk egasi ish bajaruvhilarni yuqori samarada faoliyat ko’rsatishiga rag’batlantiruvchi bitimlar tuzib, buyurtmachi- agentning ba’zi muammolaridan qutilib qolishi mumkin.
Ma’lumotlarning assimetriyaligi firma egalari (buyurtmachilar) uchun menejerlar faoliyatini kuzatish bo’yicha ko’plab xarajat bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Menejerlar o’zlari uchun qo’shimcha imtiyoz yoki tushumni maksimallashtirishdan, garchi aksiya egalari uchun foydani maksimumlashtirish ustun bo’lsada, manfaatdor bo’lishi mumkin.
FORD KOMPANIYASIDAGI SAMARALI ISH HAQI
Samarali ish haqidan foydalanishning birinchi namunasini Amerikada avtomobil ishlab chiqaruvchi eng yirik kompaniyalardan biri – Ford kompaniyasi tarixidan topish mumkin. Genri Ford va uning sherigi Jeyms Kazens 1914 yilda bir kunlik ish haqini 2-3 $ dan 5$ gacha ko’targan. Natijada kadrlar qo’nimsizligi pasayib ketadi. Natijada fordning foydasi 1914 yilda 30 mln.dan 1916 yil 60 mln.gacha oshadi. Natijada Ford ishchilarni tanlash imkonini paydo bo’ladi
Axborotlar assimetriyali bo’lishi bilan sezilarli darajada ishsizlik mavjudligini izohlasa bo’ladi, garchi bunda ba’zi bir xodimlar astordil ish qidirayotgan bo’lsalar-da. Samarali ish haqi nazariyasiga ko’ra ish haqining raqobatli haq to’lashdan yuqori bo’lgan darajasi ishlardagi o’z vazifasiga bo’lgan sovuqqonlikni bartaraf eta borib, ular mehnati mahsuldorligini oshiradi
Olimlar uzoq vaqt davomida assimetrik ma'lumotlarning turli jihatlari bilan qiziqishgan. J.Eikerlof XX asrning 70-yillari boshlarida ushbu muammoga bag'ishlangan birinchi asarlarini nashr etdi. Xususan, uning "Limonlar bozori: sifat noaniqligi va bozor mexanizmi" 3 maqolasida bozorda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan kutilmagan sabablarni topib, tovarlar sifati va noaniqlik tushunchalari bog'langan. Ma'lumotni assimetrik ravishda tarqatish bilan (xaridor faqat sotuvchilarga ma'lum bo'lgan tovarlarning haqiqiy xususiyatlarini aniqlash uchun bozor statistikasidan foydalanishga majbur bo'lganda) bozorda hech qanday bitimlar tuzilmaydi va nosimmetrik taqsimot bilan ikkala tomon ham foyda kutishadi. Shunday qilib, assimetrik ma'lumotlar bozor ishtirokchilarini tasodifga ishonishga majbur qiladi va uning qulashiga olib keladi.
Bozorda ma'lumot tarqatish uchun modelni yaratishda J.Eikerlof ishlatilgan avtomobil bozorini misol qilib keltirdi, chunki u muammoning mohiyatini tushunishga imkon beradi. Agar biz mashinaning ish faoliyatini ikkita atribut bilan cheklasak (yangi yoki ishlatilgan va yaxshi yoki yomon), demak, yangi va ishlatilgan mashinalar ham yaxshi, ham yomon bo'lishi mumkin. Avtomobil sotib olayotganda, iste'molchi oldindan nimani uchratishini oldindan bilmaydi - yangi mashina yoki "limon": u faqat u yoki bu natijani taxmin qiladi. Mashina bir muncha vaqt foydalanishda bo'lganida, u uning sifatini ancha aniqroq baholay oladi. Bunday holda, mavjud ma'lumotlarning assimetriyasi yuzaga keladi: avtomobil sotuvchilari (egalari) xaridorlarga qaraganda bu haqda ko'proq bilishadi.Bunday sharoitda sifatli mashinalarning egalari ularni ikkilamchi bozorda sotishi foydasiz, natijada yomon mashinalar yaxshi avtomashinalarni chiqarib yuboradi. Ushbu bozorda talabning qiymati nafaqat narxga, balki avtomobillarning sifatiga ham bog'liq bo'lganligi sababli, natija nolga teng bo'lganda mumkin bo'ladi va shu bilan bozor o'z faoliyatini to'xtatadi. Bunday mulohazalarga asoslanib, professor J.Eikerlofning ta'kidlashicha, sotilayotgan tovarlarning sifati to'g'risida ma'lumotlarning etishmasligi narxlarning pasayishiga qadar - bozorning yo'qolishiga qadar.Shunga o'xshash vaziyatlar sug'urta biznesida yuzaga keladi, ehtimol sug'urtalangan shaxs sug'urta kompaniyasiga nisbatan axborot ustunligiga ega bo'lganda (masalan, u o'zining sog'lig'ini yaxshi biladi). Shu sababli, sug'urtalashni istagan odamlar orasida nomutanosib ravishda sug'urta hodisasi xavfi bo'lganlar ustunlik qiladi. Ushbu hodisa "eng yomonni tanlash" deb nomlanadi va sug'urta kompaniyalari keksa odamlarga sug'urta polislarini sotishdan bosh tortish bilan kurashmoqda.
Ammo sug'urta kompaniyalarining sarguzashtlari shu bilan tugamaydi. Sug'urtalangan shaxs polisni sotib olib, ehtiyotkorlik bilan o'zini tuta boshlaydi, bu esa sug'urta hodisasi (masalan, avtomobil o'g'irlanishi) ehtimolini oshiradi. Bu "yomonni tanlash" ga "axloqiy" (yoki "subyektiv") xavfni qo'shadi.Shunday qilib, J. Eikerlof assimetrik ma'lumotlar bozorda teskari tanlovga olib kelishi mumkinligini ko'rsatdi. Sug'urta kompaniyasi yoki ishlatilgan avtoulovlarning xaridorlari to'g'risida kam ma'lumotga ega bo'lganligi sababli, sog'lig'i yomon bo'lganlar va sifatsiz avtomobillarni sotuvchilar bozorda ustunlik qila boshlaydilar.M. Spence ma'lum sharoitlarda, bozorning yaxshi xabardor ishtirokchilari boshqa, kam ma'lumotli bozor ishtirokchilariga "signallarni yuborish" orqali bozor aylanishini ko'paytirishi mumkinligini ko'rsatdi."Axborot assimetriyasi" tushunchasi "ma'lumot simmetriyasi" tushunchasining teskarisi sifatida paydo bo'ldi, bu shaxs tomonidan o'rganilayotgan mavzu yoki hodisa haqida to'liq ma'lumotning mavjudligi deb tushuniladi. Axborotning assimetriyasi odatda bozor operatsiyalari ishtirokchilarining bir qismi ishonchli ma'lumotlarga ega bo'lgan, boshqasi esa yoki unchalik katta bo'lmagan holatlarga ega bo'lgan holat sifatida talqin qilinadi.
Muallifning so'zlariga ko'ra, ma'lumotlarning assimetriyasi shaxslar o'rtasida ma'lumotning bir tekis yoki notekis taqsimlanishiga, shuningdek uning ishonchliligiga qaramay mavjud. Axborot bu alohida elementlarning va umuman tizimning xususiyatlarining aksidir, ularsiz tizim sifatida mavjud bo'lolmaydi va uning elementlari, tarkibiy qismlari o'zlari va boshqa tizimlar o'rtasida ma'lumot almashishlari kerak.Moddiy dunyoning nosimmetrik yoki assimetrik rivojlanishi, sodir bo'layotgan jarayonlar to'g'risidagi ma'lumotlarning mohiyati va tabiatini belgilaydi. Bundan xulosa qilish mumkinki, ma'lumotlarning assimetriyasi moddiy dunyo rivojlanishining asimmetriyasidan ham kelib chiqadi. Axborotga ega bo'lish uning rivojlanish assimetriyasini va ma'lumotning o'zi assimetriyasini yo'q qilmaydi.Asimmetriya iqtisodiy tizimning rivojlanishiga ham xosdir, bu tizim elementlari o'rtasidagi nomutanosiblik, nomutanosiblik va nomuvofiqlikda namoyon bo'ladi.Axborotning etishmasligi, noaniqligi va o'z vaqtida berilmaganligi bilan namoyon bo'ladigan ma'lumotlarning assimetriyasi tizimlarning ishdan chiqishiga, ijtimoiy ish kuchining yo'qolishiga, moddiy resurslarning yo'qolishiga va ishlab chiqaruvchi kuchlarning befoyda rivojlanishiga olib keladi.Muallifning fikriga ko'ra, ma'lumotlarning assimetriyasi bozor iqtisodiyotining keng tarqalgan va ajralmas belgisidir (va bozordagi muvaffaqiyatsizlikka emas), uning barcha bo'g'inlarida mavjud bo'lib, unda noma'lum sabablar, tashqi omillar ta'siri tufayli hodisaning rivojlanishi natijasi to'g'risida noaniqlik mavjud.
Bozor parametrlari va boshqa tashqi omillar haqida ma'lumotga ega bo'lish, bozor sub'ektiga tashqi muhitda noaniqlik darajasini, uni ishlab chiqarish rivojlanishining assimetriyasini pasaytirish va ma'lumotni raqobatbardosh ustunlikni olish manbasiga aylantirish imkonini beradi.
Axborot iqtisodiyoti sharoitida axborot assimetriyasining "bahosi" va shunga mos ravishda bozorning mantiqsiz echimi ko'paymoqda, bu esa iqtisodiy faoliyatni axborot bilan ta'minlashning iqtisodiy ahamiyatini oshiradi.
Iqtisodiyotda assimetrik ma'lumotlar tranzaktsiyaning bir tomoni boshqasiga qaraganda ko'proq ma'lumotga ega bo'lganda yuzaga keladi. (Ingliz tilidagi asimmetrik (al) ma'lumot, rus adabiyotida nomukammal ma'lumotlar, to'liq bo'lmagan ma'lumotlar ham deyiladi). Odatda sotuvchi xaridorga qaraganda mahsulot haqida ko'proq biladi, ammo buning teskarisi ham mumkin, bunda xaridor sotuvchidan ko'proq narsani biladi.
Sotuvchi xaridorga qaraganda ko'proq ma'lumotga ega bo'lgan ko'plab misollar mavjud, ular orasida eski avtomobil sotuvchilari, ko'chmas mulk agentlari, birja brokerlari, sug'urta agentlari, kompyuter dasturlari va o'yinlarni ishlab chiquvchilar bor.
Xaridor sotuvchidan ko'proq narsani biladigan vaziyatga misol - bu marhumning xohishiga ko'ra ko'chmas mulkni sotish.
Ushbu mulk birinchi marta Kennet Arrou tomonidan 1963 yil Amerika iqtisodiy sharhida "Sog'liqni saqlashda noaniqlik va farovonlik iqtisodiyoti" nomli maqolasida qayd etilgan.
Jorj Akerlov 1970 yilda "Lemonlar bozori" asarida nomukammal ma'lumotlarga ega bozorning matematik modelini yaratdi. Uning ta'kidlashicha, bunday bozorda, hatto mukammal sifatga ega bo'lgan mahsulotlar uchun ham, mahsulotning o'rtacha narxi pasaymoqda. Bozor g'oyib bo'lishdan oldin qulashi mumkin.
Noto'g'ri ma'lumot tufayli, insofsiz sotuvchilar xaridorni aldab, past sifatli (ishlab chiqarishga arzon) tovarlarni taklif qilishlari mumkin. Natijada, ko'plab xaridorlar, o'rtacha past sifatni bilgan holda, xarid qilishdan qochishadi yoki faqat arzonroq narxda sotib olishga rozi bo'lishadi. Sifatli tovarlarni ishlab chiqaruvchilar, bunga javoban iste'molchilar nazarida o'zlarini o'rtacha sotuvchidan ajratish va o'zlari uchun bozorni saqlab qolish uchun tovar belgilari va tovarlarni sertifikatlashni boshlashlari mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida brendlarning muhim roli doimiy sifat belgisi bo'lib xizmat qiladi.
Iste'molchilar mahsulot sifatini baholab, bozorlar va sotuvchilarning obro'sini tashkil qiladilar. Internetning rivojlanishi iste'molchilar o'rtasida ma'lumot almashishni sezilarli darajada osonlashtirdi. Sizga to'g'ridan-to'g'ri mahsulotning xususiyatlari yoki uning obro'sini bilish orqali Internet ma'lumotlarning assimetriyasini pasaytiradi.
Maykl Spens signalizatsiya nazariyasini taklif qildi. Axborot assimetriyasi holatida odamlar o'zlarining qaysi turiga tegishli ekanliklarini belgilaydilar va shu bilan assimetriya darajasini pasaytiradilar Dastlab ish qidirish holati namuna sifatida tanlandi. Ish beruvchi o'qitilgan / o'qitilgan xodimlarni jalb qilishdan manfaatdor. Barcha abituriyentlar tabiiy ravishda a'lo darajadagi o'quvchilar deb da'vo qilishadi. Ammo vaziyatning haqiqiy holati to'g'risida faqat murojaat etuvchilarning o'zlari ma'lumotga ega. Axborot assimetriyasining holati.
Maykl Spentsning ta'kidlashicha, masalan kollejni tugatish ishonchli identifikatsiya signali bo'lib xizmat qiladi - bu odam o'rganishga qodir. Axir, institutni tugatish, o'qish imkoniyatiga ega bo'lgan kishi uchun osonroq va shuning uchun ushbu ish beruvchiga mos keladi. Aksincha, agar biror kishi kollejni bitirmasa, ularning o'qish qobiliyati juda shubhali.
Asimmetrik ma'lumotlar ko'plab ish sharoitlarida keng tarqalgan. Qoidaga ko'ra, mahsulot sotuvchisi xaridorga qaraganda uning sifati haqida ko'proq ma'lumotga ega. Ishchilar o'zlarining qobiliyatlari va qobiliyatlarini tadbirkorlarga qaraganda yaxshiroq bilishadi. Va menejerlar o'zlarining imkoniyatlarini biznes egalariga qaraganda yaxshiroq bilishadi.
Assimetrik ma'lumotlar bizning jamiyatimizdagi ko'plab institutsional qoidalarni tushuntiradi. Ushbu kontseptsiya nima uchun avtomobil kompaniyalari yangi modellar uchun kafolatlar va xizmatlarni taklif qilishlarini tushunishga yordam beradi; nima uchun firmalar va ishchilar imtiyozlar va bonuslarni beradigan shartnomalar tuzadilar; nima uchun korporativ aktsiyadorlar menejerlarning xatti-harakatlarini kuzatishi kerak.