«buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi

1.Sintetik va analitik hisoblar. Sub-hisoblar
Buxgalteriya hisobida xo’jalik operatsiyalarini turli darajada tafsilotlab aks etgiradigan schyotlar qo’llaniladi. Buxgalteriya hisobining schetlari sintetik va analitik schyotlarga bo’linadi.
Sintetik schyotlar deb, Xo’jalik mablag’lari va ularning manbalari harakatini hisobga oladigan xo’jalik operatsiyalari haqida umumlashgan ma'lumotlarni faqat pul ko’rsatkichida hisobga oladigan schyotlarga aytiladi.
Analitik schyotlar deb, Xo’jalik mablag’lari va ularning manbalari harakatini hisobga oladigan xo’jalik operatsiyalari haqida tula ma'lumot beradigan va ularni aniqlashtirib ko’rsatuvchi pul,natura va mehnat o’lchovi ko’rsatkichlarida hisobga oladigan schyotlarga aytiladi.
Sintetik hisob deb, Korxona tashkilog va muassasalarning xo’jalik mablag’lari va ularning tashkil topish manbalari hamda ularning harakati to’q’risidagi xo’jalik jarayonlarini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarni sintetik schyotlar yordamida hisobga olib borishiga aytiladi.
Analitik hisob deb, Korxona.tashkilot va muassasalarning xo’jalik mablag’lari va ularning tashkil topish manbalari hamda xo’jalik jarayonlarini tafsiloti bilan aniqlovchi ko’rsatkichlarda analitik schyotlar yordamida aks etgirishiga aytiladi.
Balans va schyotlar ham bir-biri bilan o’zaro boglangan-Bu boglanish shunday namoyon bo’ladiki, hisobot davri boshiga balans ma'lumotlariga muvofiq schyotlar ochiladi. Mustaqil hisob yuritilishi lozim bo’lgan mablag’ yoki uning tashkil topish manbaining har bir turi uchun alohida schyot ochiladi. Aktiv schyotlar bulsa qoldiq debet tomoniga,passiv schyotlar bo’yicha esa kredit tomoniga yoziladi.
Sintetik schyotlarda analitik hisob ma'lumotlari umumlashtiriladi. Shuning uchun ham har bir sintetik schyotda bir necha analitik schyotlar bo’ladi.
Buxgalteriya hisobida har xil darajadagi tafsilotlar ko'rsatkichlarini olish uchun ikkita turdagi hisob ishlatiladi: sintetik va analitik.
Sintetik hisoblar iqtisodiy jihatdan bir hil guruhlar uchun pul bilan ifodalangan tashkilotning mulki, majburiyatlari va operatsiyalari to'g'risida umumiy ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi. Sintetik hisob -kitoblar bo'yicha operatsiyalarni aks ettirish sintetik buxgalteriya deb ataladi; barcha ma'lumotlar uning ma'lumotlari asosida to'ldiriladi balanslar varaqasi.
Sintetik hisoblar - bu birinchi tartibli hisoblar. Ular oddiy bo'lishi mumkin (buxgalteriya hisobi ob'ekti qo'shimcha tafsilotlarga bo'ysunmasa) va murakkab bo'lishi mumkin (bu sintetik hisobda aks ettirilgan buxgalteriya hisobi analitik hisoblar deb nomlangan alohida hisoblar bo'yicha batafsilroq ma'lumotga ega bo'lganda). Murakkab hisoblar ko'rsatkichlari, kerak bo'lganda, ularning tafsilotlarini analitik buxgalteriyada topadi. Sintetik hisoblar ro'yxati hisoblar jadvalida mavjud. Har bir sintetik hisob o'z raqamiga ega.
Ba'zi murakkab hisoblarning buxgalteriya hisobi jadvalida subhesablar berilgan. Sub -hisob - analitik hisob ma'lumotlarini guruhlash usuli. Sub-hisoblar 2-tartibli hisoblar deb ataladi. Ular sintetik hisob ma'lumotlariga qo'shimcha ravishda yig'ilgan raqamlarni yaratish uchun ishlatiladi. Hamma ham sintetik hisoblar sub-hisoblarga ega emas, faqat ko'rsatkichlari shunga mos ravishda guruhlanishi kerak. Subhesablar ro'yxati buxgalteriya jadvalida ko'rsatilgan, biroq korxonalar va tashkilotlar mustaqil ravishda alohida subschyotlarni ajratishi mumkin.
Sub -hisoblar qanday ketma -ketlikda (guruhlashda) analitik hisoblarni ochish kerakligini ko'rsatadi va sintetik hisob bilan u uchun ochilgan analitik hisoblar orasidagi oraliq bo'g'in hisoblanadi. Bu holda, buxgalteriya ko'rsatkichlarining zarur tafsilotiga qarab, bitta sub-hisob uchun bir yoki bir nechta analitik hisoblar ochilishi mumkin.
Analitik buxgalteriya hisobi iqtisodiy ko'rsatkichlarni nazorat qilish va tahlil qilish uchun ko'proq ma'lumot olish uchun pul ko'rinishida va zarurat tug'ilganda, batafsil ko'rsatkichlarni taqdim etadi. Analitik buxgalteriya hisobi uchun analitik hisoblar ishlatiladi.
* Analitik (batafsil) hisoblar bu sintetik hisoblash (vertikal havolalar) yordamida birlashtirilgan ma'lumotlarni umumlashtirish va guruhlash usulidir. Analitik hisoblar faqat murakkab sintetik buxgalteriya hisoblari uchun ochiladi. Analitik hisoblar tizimi umumlashtiradi va shu bilan birga tafsilotlarni ko'rsatadi tijorat operatsiyalari sintetik hisobda bo'lsa, mazmun jihatidan, shuningdek tabiiy yoki mehnat o'lchovlarida bu operatsiyalar yagona pul o'lchovida birlashtiriladi va umumlashtiriladi. Shu bilan birga, barcha analitik hisoblar bo'yicha aylanma va qoldiqlarning natijalari (pul ko'rinishida) analitik hisoblar ochiladigan sintetik hisobning aylanmasi va qoldig'iga mos kelishi kerak.
Sintetik va analitik hisoblar o'rtasida o'zaro bog'liqlik, hisob yozuvlarining parallelligiga asoslangan. Bu munosabatlar quyidagicha ifodalanadi:
* analitik hisoblar sintetik hisoblarning tafsilotlari uchun yuritiladi;
* sintetik hisobda yozilgan operatsiya ushbu sintetik hisobda ochilgan tegishli analitik hisoblarda aks ettirilishi kerak;
* sintetik hisobda operatsiya umumiy summada, va uning analitik hisoblarida - shaxsiy summada, natijada ham xuddi shunday miqdorda qayd etiladi;
* analitik hisobdagi yozuv majburiy ravishda sintetik hisob bilan bir tomonda amalga oshiriladi, ya'ni ularning tuzilishi bir xil bo'ladi.
Shunday qilib, sintetik hisobning boshlang'ich va yakuniy qoldiqlari, shuningdek, debet va ssuda aylanmasi teng bo'lishi kerak. umumiy summalar uning rivojlanishida ochilgan analitik hisoblarining tegishli qoldiqlari va aylanmalari. Xulosa qilganda hisobot davri sintetik va analitik hisob ma'lumotlari tekshirilishi va mos kelishi kerak, bu buxgalteriya hisobining to'g'riligini ko'rsatadi.

Buxgalteriya hisobida schotlar yordamida korxonalar mablag‘larining holati, shu mablag‘lar manbalari, shuningdek, mablag‘larning xo‘jalik jarayonlaridagi harakatlari tezkor ravishda umumlashtirilib hisobga olib boriladi. Masalan, «Xom-ashyo va Materiallar» schotida xo‘jalikdagi jami xom-ashyo va Materiallarning harakati, «Asosiy ishlab chiqarish» schotida hamma turdagi xarajatlar va mahsulotlarning harakati, shuningdek, «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» schotida barcha mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan olib boriladigan hisoblashuvlar va hokazolar umumlashtirilib aks ettiriladi. Lekin korxonalar mablag‘larni but holida saqlashni ta’minlash va samarali foydalanish ustidan nazorat o‘rnatish uchun, ularning har bir turi bo‘yicha batafsil ma’lumotlar ham bo‘lishi zarur. Chunki «Asosiy ishlab chiqarish» schotida umuman qilingan xarajatlar va olingan mahsulotlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan birga ma’lum vaqtga xarajatlarning har bir turi (masalan, ish haqi, urug‘lik, amortizatsiya va hokazolar), shu bilan birga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning har bir turi bo‘yicha (paxta, don, sut, tuxum va hokazolar) xarajatlar summasi va turlari bo‘yicha tafsiloti bilan aniqlangan ko‘rsatkichlar ham bo‘lishi zarur. «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» schotida korxonaning ma’lum bir davrga mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga bo‘lgan qarz summasi ko‘rinib turishi bilan birga har bir mol yetkazib beruvchi va pudratchi bilan hisoblashuvlar to‘g‘risida ma’lumotlar ham bo‘lishi kyerak.

Shunday qilib, deyarli hamma schotlarda ham umumiy ko‘rsatkichlar bilan birga tafsiloti aniqlangan ko‘rsatkichlar ham bo‘lishi zarur ekan. Shuning uchun ham buxgalteriya hisobida hisob obyektlarini umumlashtirib hisobga oladigan (sintetik) schotlar bilan birga ularni turlari bo‘yicha alohida hisobga oladigan (analitik) schotlardan foydalanishga zarurat tug‘iladi.