Buxora davlat universiteti

Dafn marosimi va yodgorlik turkumining tasnifi musiqashunos Rustam Abdullayev tomonidan quyidagi sxema bo’yicha taqdim etilgan:
1. dafn marosimi: ijod turi - xalq qo’shiqlari; janr — marsiya (yigʻa, yuklov, ovoz solish (oʻzbeklar), dauys, joʻktau, zhylau (qozoqlar), mushuk, joktoo, agʻiy (qirgʻiz), vazn, nola, ovozi barovarda (tojiklar); marsiya, qoʻshtasu, estirtu. , zhubatu);sirlar (sadr, zhar yoki jarxonlik, alla rabbim, zikr yoki zikir)
2. xotirlash marosimi: ijod turi - folklor qo’shiqlari; janr - marsiya (yig’a, yuklov, buzlov, g’am, dauys, jo’xtau, jo’xtau, , vazn, nola, aghy), esdalik qoʻshiqlari (jotau, marsiya, zar, mun, naat, koshlaytu, mushuk), sirlar (tasia, sadr, alvido, alla rabbim, mavlid).
O’lganlar uchun motam tutishning juda arxaik marosimlari - bu o’ziga xos va o’ziga xos improvizatsiya yig’lash shakllari ko’pincha dafn marosimining sirlari yoki dafn marosimi raqsi bilan birga bo’lgan, bunda ayollar bo’sh dafn zambil atrofida raqsga tushishgan. Shu bilan birga, motam qo’shiqlari - marsiya kuylandi Shunday qilib, ijro sharoitiga ko’ra, marosimdagi yig’ilishning besh turini ajratib ko’rsatish mumkin:
1. kishi vafotidan so’ng, uning yaqinlari tomonidan yo’qolganligi munosabati bilan birga kelgan qayg’usining bevosita ifodasi sifatida aytiladigan motam – nola. ashula ovozida (unison-belbog’siz kuylash) ijro etilgan an'anaviy shakllar doirasidagi baland hayqiriq, qayg’uli undov va improvizatsiya orqali - yig’i, nola, og’i, mushuk, dauys;
2. ta’ziya bilan kelgan va uni quchoqlagan har bir ayol bilan uchrashadigan o’sha nola bilan motam (yakka o’zgaruvchan yoki duet kuylash) – yig’i, og’i, ovoz solish, ovozi barovarda;
3. marhumning yaqinlari tomonidan qirq kun davomida ijro etiladigan ertalab (tongda) motam, bu ham qo’shiq ovozida aytiladigan va ovoz albatta qo’shnilarga eshitilishi uchun ochiq havoda o’tkaziladi (yakkaxon yoki unison kuylash) - yig’i. , yuklov, nola, girya, dauys, okuruu;
4. qabrda motam, ayollar ham, erkaklar ham ijrosi (yakkaxon yoki guruhli kuylash); qabristonga tobut bilan yurish paytida erkaklar ijrosidagi resitativ ovoz berish, ashulaga yaqin, baland va o’tkir hayqiriqlar bilan birga aytiladigan nola (unison-guruh kuylash) - ovoz solish, ovozi barovarda, og’a;
5. dafn kuni yoki xotira kunlarida, shuningdek, har yili bayramlarning birinchi kunida o’tkaziladigan marosimlarda qatnashishda motam, qo’shiq kuylash (yakka unison yoki duet kuylash), ohangdor, baland ovozsiz hissiyotli. hayqiriqlar - sadr, issiqlik, alvido, marsiya , alla rabbim.

Xulosa

Folklor namunalari og’zaki yaratilib, ajdodlar va avlodlar aloqadorligida og’zaki tarqalar hamda ommaviy repertuardan keng о‘rin olar ekan, bunda badiiy shakllarning barqarorligi (turg’unligi), matndan matnga о‘tuvchi umumiy о‘rinlarning qat’iylashganligi, о‘xshash sayyor syujetlarning kо‘pligi imkoniyat yaratadi.

Har bir ijodkor (qayta ijod) va ijroda an’anaviy asardagi nimalardir о‘zgaradi, nimalardir avvalgisidan boshqacharoq talqin etiladi, nimalardir qо‘shiladi yoki tushib qoladi. Bunday о‘zgaruvchanlik ijtimoiy muhit, maishiy sharoit, eshituvchilar talabi va ijrochi (ijodkor) salohiyatiga bog’liq. Lekin har qanday о‘zgarish, ijro davomidagi qayta ijod asrlar davomida qat’iylashgan puxta an’analar doirasida sodir bо‘ladi. Demak, jonli og’zaki an’ana doirasidagi badihagо‘ylik folklor asarlarining kо‘p variantlarida tarqalishiga olib keladi.
Xalq og’zaki badiiy ijodining deyarli barcha janrlari turli-tuman ijrochi va ijodkorlar faoliyati bilan bog’liq. Iste’dodli ijodkorlar folklor namunalarini saqlab qolish va keng ommalashtirish b-n birga og’zaki an’analar doirasida uni yanada mukammallashtiradilar, ba’zan yangilarini ham yarata oladilar. Biroq bunda barqarorlashgan va qat’iylashgan jamoaviylik an’analari yetakchilik qiladi. Ayrim janrlar (masalan: topishmoq, maqol kabi) ommaviy xarakterga ega bо‘lsa, ya’ni ularning namunalaridan har bir kishi ozmi-kо‘pmi ayta olsa, boshqalarining (mas., doston, og’zaki drama singari) ijrosi muayyan tayyorgarlikni talab qilgan. Shu tariqa xalq og’zaki badiiy ijodi namunalarini yaratish va ijro etishda о‘ziga xos kasbiy ijodkorlik yuzaga kelgan.
Aynan mana shu ikkita qatlam doirasida o’zlariga tegishli bir turkum doirasida musiqiy janrlar paydo bo’la boshladi. О‘zbek folklorida ommaviy ijod namunalari va kasbiy ijod namunalari paydo bo’la boshladi.
Albatta hozirgi globallashayotgan ommaviy madaniyatning salbiy unsurlariga botib ketmaslikning hamda milliylikni, an’anani, qadriyatni bilmoqlikni oʻrganmogʻimiz darkor. Zero asrlar zahmidan, yillar qaridan bizgacha kelgan bu merosda ertangi kun avlodlarning ham ulishi bor.