Buxora davlat universiteti

§2.2. “Yo Ramazon” folklori

"Yo ramazon" - "Jaramazan" taqvim - marosim qoʻshiqlari nafaqat taqvim, balki musulmonlarning "Ro’za" marosimi bilan ham bogʻliq boʻlib, unda 30 kunlik "katta" koʻprik (Ramazon oyida) kuzatiladi. Bu gunohlardan qutulishning eng yaxshi vositasi ekanligiga keng ishoniladi. “Jarapazan” marosim qoʻshigʻi “Nauruz” – “Nauryz” (Erzakovich B., Temirbekova A.) bilan bogʻliq degan nuqtai nazar mavjud. Qadimgi arablardan (arablar islomni qabul qilishdan oldin, Ramazon oyi yozning oʻrtalariga toʻgʻri kelgan) "Ruza" postini qarzga olib, Islom, L.I.ga koʻra, 19-23-betlar). Turli mamlakatlarda roʻza boshlanishi (oʻzbeklar orasida ham) toʻp oʻqlari, nogʻora sadolari, karnay sadolari yoki minoraga koʻtarilgan bayroq bilan e’lon qilingan. “Roʻza” kunlarida darveshlar, fakirlar, qalandarlar, malanglar sadaqa yigʻishda hovlilarni aylanib, ashula va hikmatlar bilan yuradilar.

Viloyat xalqlari orasida mavjud boʻlgan “Yo ramazon” janrining barcha umumiy jihatlari bilan birga ohang va ijroning mahalliy xususiyatlari ham mavjud. Masalan, Turkmanistonning Lebap viloyatida yozilgan “Ya-remazan”, toshkentlik bolalar ijrosidagi “Yo ramazon” qoʻshiqlarining ohanglari oʻziga xos. Birinchi holda, qoʻshiqning asosini ohangdor iboraning oxirida yigʻlash bilan bitta intonatsiya tovushidagi oʻzgarmas ritmik formula tashkil qiladi. Shu bilan birga, uning haqiqiyligi qoʻshiqning funksional maqsadi bilan bogʻliq. Bu qiroatga ham, oʻta baland va tantanavor ijro etilgan tovushning shiddatiga ham xos boʻlib, faryod bilan ham bogʻliq. Misra va ohang ritmining bir xilligi, aniq urgʻu va kvadrat tuzilishga ega. Ikkinchi holda, qoʻshiqning ohangdor boshlanishi sekunda intonatsiya do-re ga asoslanadi. Ohang tempi harakatchan, barqaror, bir xil metro-ritmik formulaga ega. Bu variant ham motivli takrorlash, kvadrat tuzilishi, matn boʻgʻinlarining intonatsiyaning ritmik uzunliklariga qat’iy amal qilishi bilan ajralib turadi. Umumiy och rang bilan, shakl va ohangning soddaligiga qaramay, “Yo ramazon” qoʻshigʻida ma’lum bir emotsional holat ifodalangan.

Shuni ta'kidlash kerakki, taqvimiy qoʻshiqlarida hikoyalar chizigʻi odatda boshqa marosimlarda, xususan, toʻy marosimlarida kuzatilganidek, koʻp yoki hatto oʻtkir "dekarativlik", "karnavalizatsiya", goʻzal manzaralarsiz tinch va oʻychan tarzda rivojlanadi. (manzara, kiyim-kechak, oʻyinlar, umumiy ovqatlanish va boshqalar). Qoʻshiqlarga xos boʻlgan intrastrofik refrenlar ham taqdimotning umumiy plastikligiga hissa qoʻshadi. Asosiy sfera - bu taqvim qoʻshiqlarining asosiy tiplashtiruvchi namunasi boʻlgan tasvirning ramziyligi. Uning koʻp bosqichli namoyon boʻlishi an’anaviy she’riy leytmotivlarda ham, an’anaviy she’riy uslublar bilan nutq tuzilishining oʻzida ham, she’riy baytning qisqaligi va mavzuliligida ham oʻz ifodasini topgan. Shu bilan birga, taqvimiy-marosim qoʻshiqlarini “qoʻshiq-she’riy matn” nisbatida koʻrib chiqsak, ramziy quyi tizimning yuqori ierarxik qatori ohanglarning oʻzi darajasida namoyon boʻladi. Kanonik, qat'iy vaqtli kuylarning belgilovchi xususiyati yakuniy umumlashtirish va sigʻim boʻlib, unda ularning variant-variatsion rivojlanish chegaralari qat'iy belgilangan. Ularga esa kuy oʻzgarmas belgi – timsol, xalq qoʻshiqchilari ta’rifiga koʻra, ya’ni ovoz sifatida qabul qilinishda davom etsagina joizdir. Tegishli barqarorlik chegarasidan tashqariga chiqish odatiy ohangni an'anaviy belgi - ma'lum bir taqvimiy-janr ma'nosiga ega ovoz sifatida idrok etishning yoʻqolishiga olib keladi va uni istalgan holatlarda va istalgan vaqtda kuylash mumkin boʻlgan oddiy lirik kuyga aylantiradi. Aynan mana shu ramziy ma'nosi taqvimiy kuylarining "ovozi" ning aniq belgi-identifikatsiya funktsiyasiga ega boʻlishi ularni qoʻshiqlarni janr tasnifining asosiy mezoniga aylantiradi.
Xalq qoʻshiqlari folklori materiali boʻyicha kalendar-qoʻshiq madaniyatini esa tizimli-tipologik usul asosida oʻrganish etnomusiqiy aloqalarni aniqlash imkonini beradigan qiyosiy yoʻnalishlar esa turli xalqlar musiqa merosini musiqiy-dialektologik va musiqiy yoʻnalishda yanada rivojlantirish istiqbollarini ochib beradi.