Buxora davlat universiteti

§2.3. Dafn marosim janri musiqasi;

Oʻrta Osiyo xalqlari marosim musiqasining eng qadimiy qatlamlaridan biri dafn marosimlarida aytiladigan marhumlar uchun kuylashlardir. Marsiya - qayg’u va qayg’u ifodasi bilan bog’liq bo’lgan resitativ-qo’shiq yoki kuy-qo’shiq bilan chizilgan intonatsiyalangan musiqiy va she'riy improvizatsiyalar. Dafn va yodgorlik marosimlari eng keng tarqalgan va qat'iy bo’lib, ayni paytda diniy marosimlarda eng konservativ hisoblanadi. Mintaqa xalqlari o’rtasida marsiya-martaziya yoki qo’shiq-martaning mavjud bo’lish shakllari hamda zamonaviy sharoitda musiqa yaratishning an’anaviy shakllarini ko’rib chiqishga to’xtaladigan bo’lsak, shuni ta’kidlash kerakki, ko’pchilikning an’anaviy tabiati. genezisdagi elementlar, umuman folklor janrlariga xos amaliy vazifalarni, xususan, dafn va yodgorlik marosimlari janrlari boʻlib, odamlar ongiga taʼsir etuvchi oʻtuvchi musiqadir. Bu janrlar borlikning og’zaki shakli, davomiyligi va an’anasi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, og’zaki an'analar, marosimlar, marosim musiqa va atrofdagi voqelik o’rtasida kommunikativ aloqa vazifasini o’tagan o’ziga xos "qoidalar" sifatida insonning "badiiy tajribaga to’liq va aniq bag’ishlanishi" uchun barcha sharoitlarni yaratdi.

Marosim musiqasi boshqa janrlarga qaraganda kamroq o’rganilgan, uning muqaddas qismi dafn marosimidan iborat. Uzoq vaqt davomida ilmiy adabiyotlarda nola va nolalarga kam e’tibor qaratildi. Ular faqat marosim she'riyati hisoblanib, ulardagi etnografik elementga ortiqcha o’rin berilgan va bu marsiyalarning na badiiy tomoni, na ularni tashuvchilarning individual ijodi baholanmagan. Shunga qaramay, marsiyalarning, musiqiy folklorning boshqa janrlari singari, ikki tomoni bor - kundalik va estetik, ular tadqiqotchilar uchun tadqiqot ob'ekti bo’lib xizmat qilishi kerak. Bir tomondan, dafn marosimida moddiy madaniyat tarixining elementlari, qadimgi urf-odatlar, e'tiqodlar va kultlar aks ettirilgan; ikkinchi tomondan, bular o’ziga xos xususiyatga, ramziylikka va obrazlar tizimiga ega dramatik musiqiy va she'riy asarlardir. Til va uslubiy tuzilishning o’ziga xos xususiyatlaridan tashqari, dafn madhiyalari katta badiiy qadriyat sifatida e'tirof etiladi, chunki "doimiy hayajon maqtovlar ijodkorlariga eng ifodali vositalarni topishga yordam berdi, ularni insoniyatning she'riy ifodasining eng yuqori cho’qqilariga ko’tardi. tuyg’ular”. Shu bilan birga, dafn marosimlari "kundalik hayot va san'at yoqasida turgan, kundalik hayotning o’zi asosida buyuk san'atning paydo bo’lish mexanizmini kuzatish imkonini beradigan hodisa sifatida ham katta umumiy nazariy qiziqish uyg’otadi. biz uchun doim sirli” .
Dafn etish marosimi dunyoqarashning muhim jihati bo’lib, u birinchi navbatda o’limdan keyin "hayotni davom ettirish" universal g’oyasiga asoslangan bo’lib, dafn etish bilan birga turli xil shakldagi dafn inshootlarini qurishda hisobga olinadi. zarur" kiyim-kechak, zargarlik buyumlari, qurol-yarog’lar, idishlar va boshqalar. .d. Shunday qilib, eng qadimgi kultlar orasida unumdorlikka sig’inish ajdodlarga sig’inish bilan chambarchas bog’liq bo’lib, unda g’oyalar namoyon bo’lgan: ruh, keyingi hayot haqida va bu kult birinchi navbatda dafn etish va o’liklarni xotirlash marosimida ifodalangan. . Marhumni dafn etish ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan voqea hisoblangan, uni amalga oshirish uchun bir guruh odamlar, yaqin qarindoshlar yig’ilgan. O’limga munosabat ikki tomonlama edi. Bir tomondan - o’limning jamoaning farovonligiga zararli ta'siridan qo’rqish, boshqa tomondan - marhumning keyingi hayotiga ishonish. Marhumni dafn qilish bilan bog’liq barcha marosim harakatlari g’oyalarning bu ikkiligini aks ettirdi.
Dafn etish madaniyati bilan bog’liq dafn marsiyalari (buning dalili juda erta arxeologik yodgorliklardir), shubhasiz, og’zaki xalq musiqa va she'riy ijodining eng qadimiy janrlaridan biriga bog’liq bo’lishi kerak. Inson boshidan kechirgan eng dastlabki zarbalardan biri bo’lgan o’lim unda qo’rquv va noma'lum qo’rquv va yaqin kishini yo’qotishdan qayg’u hissini uyg’otdi. Olimlar ta'kidlaganidek, bu ikki asosiy fikrning uyg’unligi dafn marosimining majburiyligi va hamma joyda mavjudligini va u bilan bog’liq marsiyalarning bajarilishini belgilaydi. Dafn marosimining asosiy maqsadi va ma'nosi haqidagi savol tadqiqotchilar o’rtasida munozarali: ba'zilarning fikriga ko’ra, eng qadimiy marsiyalar sof sehrli ma'noga ega bo’lgan va faqat keyinroq qayg’uli his-tuyg’ularni ifodalay boshlagan. Boshqalar, "qadimgi odam o’z urug’i yoki qabilasining a'zolaridan biri vafot etganida, oddiy afsuslanish tuyg’usini boshdan kechirmagan va faqat o’zini sirli o’lim tuyg’usidan himoya qilish haqida o’ylagan deb taxmin qilish uchun hech qanday asos yo’q, deb hisoblashadi. marhumning mumkin bo’lgan zararli harakatlaridan"
Dafn marosimining tuzilishi sezilarli o’zgarishlarga duch keldi. Ta’kidlash joizki, o’tmishda ma’lum bir xilma-xillik va tafsilotlardagi farqlar bilan O’rta Osiyo xalqlari orasida dafn marosimi bir xil bo’lib, muayyan unsur va bosqichlardan iborat bo’lgan. Ular orasida uchta asosiysi bor edi:
1. marhumning jasadini dafn etishga tayyorlash (yuvish, kiyinish, tobutdagi holati, fobda motam tutish);
2. dafn marosimining o’zi-janoza (jasadni olib tashlash, "sadr yoki issiqlik" o’tkazish, qabristonga yo’l, qabrda marhum bilan vidolashish);
3. uch kunlik dafn marosimlari keyin yettinchi, yigirmanchi, qirqinchi kunlarda, vafotining bir yilligida (motam, mavlud, taziya; bundan tashqari, bu marosimlar toq kunlarda -17-19, 37-39; 7.9, 11 oy) xotira ziyofati va marhumlar uchun uy duolari, diniy bayramlar (Ruza va Qurbon hayitlari) bilan bog’liq xotiralar.
Qadimiy kelib chiqishi va sinkretik tabiati bilan ajralib turadigan dafn va yodgorlik marosimlarida bir necha qatlamlar bir-biri bilan chambarchas bog’langan: islomgacha bo’lgan e’tiqod yodgorliklari, ruh va uning narigi dunyodagi hayoti haqidagi arxaik g’oyalarni ochib beruvchi, qurbonlik qilish marosimlari. ajdodlar soni musulmonlar bilan birga o’sgan najot va ruhining narigi hayoti haqidagi ta’limot. Dafn marosimining lahzalari umumiy, aniqrog’i, umumiy mintaqa musulmon bo’lsa-da, bir qator xatti-harakatlarda aholi hayoti va faoliyatiga xos bo’lgan o’ziga xos xususiyatlar kuzatiladi. Oʻrta Osiyo xalqlariga xos boʻlgan jihati shundaki, ularda nola, nola, yaʼni maxsus motamchilar tomonidan oʻlganlar uchun motamlar boʻlishidir. Bundan tashqari, marhumning jasadi atrofida oʻziga xos bayram (“zikr yoki samo”) tashkil etilgan boʻlib, u oʻzbeklarda “sadr”, ya'ni dafn marosimining bir turi - musiqa, qo’shiq, so’z va raqslar bilan dafn marosimi sirlari. Ular qishloq va ovullarda shunday umumiy, ajoyib xayrlashuv namozini o’tkaza oladigan tajribali jarchi bo’lgan hollardagina tashkil qilingan. Bir necha ayollar marhumning jasadini aylanib o’tishdi va xuddi raqsga tushgandek yig’lashdi; boshqalar esa atrofida turib, yig’lab, qichqirishardi. Erkaklarning o’ziga xos "sadr" ibodatlarini marhumning qarindoshlari ham o’qidilar.
Markaziy Osiyo xalqlarining dafn marosimi va xotirlash turkumi uzoq davom etadigan (marosim har yili yoki undan ko’proq yillik xotiraga qadar davom etadi) teatrlashtirish elementlari bo’lib, unda o’zboshimchalik bilan ko’p sonli ijrochilar (marhumning oila a'zolari, qarindoshlari, uyga yaqin odamlar) ishtirok etadi. Unda esa asosiy o’rinni asosan ayollar tomonidan bajariladigan yig’lash marosimi, ya’ni o’zgacha bajarish mumkin bo’lgan yig’lash marosimi egallaydi. Eng kam dramatik holat – o’rnini bosib bo’lmaydigan yo’qotishdir (xalq hikmati shunday deydi: “yig’laganingda hamma achchiqlik, u bilan zahar chiqadi va siz tinchlanasiz").
Shu bilan birga, ular dafn marosimi va yodgorlik tsikli davomida yig’lashdi: qarindoshlar dafn marosimiga kelganda, jasadni olib chiqish paytida, xotirlash jarayonida (birinchi uch kun ichida ayollar har biri bilan quyosh chiqishidan to quyosh botishiga qadar yig’lay boshladilar. marhumning uyini ziyorat qilish, sodir bo’lgan voqeaning guvohlari bir vaqtning o’zida ijrochilar va marosimning faol tomoshabinlari edi). Mintaqa xalqlari o’rtasida yig’lash-yig’lash - dafn va yodgorlik majmuasining asosiy tarkibiy qismi; eng uzun, eng ifodali toʻyingan improvizatsiya-resitativ shakl boʻlib, u oʻzida oʻziga xos dafn-memorial, sinkretik janr yaratib, ekstra-musiqiy vositalarni ham oʻz ichiga oladi.