Buxoro davlat pedagogika instituti n. A. Baxriyeva umumiy psixologiya

Motiv va motivatsiya. Motivlarning turlari. 
Motiv va motivatsiya muammosi jahon psixologiyasida turli 
tuman nuqtai nazaridan yondoshish orqali tadqiq qilib kelinmoqda. 
Uzoq va yaqin chet ellarda o‘ziga xos psixologik maktab vujudga 
kelgan bo‘lib, ularning negizida ilmiy pozitsiyalar va kontseptsiyalar 
mohiyati 
jihatidan 
farqlanuvchi 
g‘oyalar 
va 
yo‘nalishlar 
mujassamlashdi. Rus va sobiq sovet psixologiyasi namoyondalari 
K.D.Ushinskiy, 
I.M.Sechenov, 
I.P.Pavlov, 
V.M.Bexterev, 
A.F.Lazurskiy, 
A.A.Uxtomskiy, 
S.V.Rubinshteyn, 
V.S.Merlin, 
V.I.Selivanov va boshqalar mazkur muammo yuzasidan tadqiqot 
ishlari olib borganlar. Bundan tashqari Yevropa va Amerika 
mamlakatlarida motivatsiyaga oid 30 dan ortiq ilmiy kontseptsiyalar 
mavjuddir. 
Motivatsiya - odamni faoliyatga undovchi sabablar majmui 
bo‘lib, xulq-atvorni psixologik va fiziologik boshqarishning dinamik 
jarayoni hisoblanib, unga tashabbus, yo‘nalganlik, tashkilotchilik, 
qo‘llab-quvvatlash kiradi. Motirovka inson xulq-atvorini tushuntirish 
bo‘lib, unda «Nima uchun?», «Qanday maqsad bilan?», «Qanday 
ma’noda?» kabi savollarning motivatsiyaga bog‘liqligidir.
Motivatsiya inson xulq-atvori, uning bog‘lanishi, yo‘nalishi va 
faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. 
Psixologiyada motivlashtirish deganda, psixologik hodisalarning 
o‘zaro mustaqil bog‘langan, lekin bir-biriga to‘la mos kelmaydigan 
nisbatan mustaqil uchta turi tushuniladi:
a) Individning ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
faoliyatga undovchi sabablar sifatidagi motivlashtirishdir. Faollik 
holatining paydo bo‘lishi subyektiv ehtiyojlarini izohlab beradi.
b) Motivlashtirish faollik kimga qaratilgani boshqa xulq-atvor 
emas, balki xuddi shunaqasi tanlaganligini izohlab beradi. 
v) Kishi axloqi va faoliyatini boshqaradigan vosita hisoblanadi. 
Bularga emotsiyalar, istaklar, qiziqishlar kiradi.
Ustanovkalar - yo‘nalish, yo‘naltirish ma’nosini anglatib, 
kishining tevarak atrofdagi odamlarga yoki obyektga nisbatan qanday 
munosabatda bo‘lishlarini, ularni idrok qilinishi, sezish, ularga baho 
berish va qandaydir harakat qilishga tayyorgarligini anglatadigan 

---

60 
holatdir. Yo‘naltirilgan faoliyat subyektning ma’lum vaziyatda faol 
yo‘l topib keta oladigan harakatlari majmuidir.
Yo‘nalish – tug‘ilgan yo‘l, maqsad sari shaxsning hatti-harakati 
va faoliyatini aniq sharoitlardan qat’iy nazar ma’lum yo‘lga 
yo‘naltiruvchi barqaror motivlar majmuidir. Ular asosiy, yetakchi va 
bosh ehtiyojlar, qiziqishlar, moyillik, e’tiqod, dunyoqarashlar, yuksak 
g‘oyalar bilan xarakterlanadi. Motivlar xulq-atvor yo‘nalishini 
tanlashni belgilaydigan sabablardir. Bular birgalikda kishi shaxsining 
yo‘nalishini tashkil etadi. 
Motivatsiyaning bir necha psixologik nazariyalari mavjud:
1. Qaror qabul qilish nazariyasida ta’kidlanishicha inson ongi 
tafakkurga, iroda va xatti harakatni tanlash imkoniyatiga ega. Demak, 
inson xulqi motivining asosi aql, ong va inson irodasidir.
2. Instinktlar nazariyasida (Z.Freyd, U.Magdugall) – biologizator 
nuqtai nazari mavjud bo‘lib, unga asosan insonga, hayvonlarga xos 
instinktlar biriktirilgan. XX asrning 20-yillarida instinktlar nazariyasi 
o‘rniga inson xulq-atvorini biologik ehtiyojlar bilan bog‘lovchi 
kontseptsiya yuzaga keladi. 
Motiv – insonni faoliyatga undaydigan, u yoki bu ehtiyojlarni 
anglash bilan bog‘liq uning fikrlari, hislari, intilishlaridir. Har qanday 
motivlarning orqasida shaxsning ehtiyojlari yotadi. Inson ehtiyojlari, 
maqsadi, istagi, qiziqishlari shaxsiy holatlardir. Ehtiyoj - jonli 
mavjudotning 
hayot 
kechirishning 
konkret 
shart-sharoitlariga 
qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning 
faolligini vujudga keltiruvchi holatdir. 
Motivlarning funksiyalari: 
1) 
undovchi (ehtiyojning yuzaga kelishini belgilaydi) 
2) 
rag‘batlantiruvchi 
(qo‘shimcha 
intilishlarni 
keltirib 
chiqaradi, masalan, charchoq paydo bo‘lish holatida) 
3) 
yo‘naltiruvchi (energiyaning aniq maqsadga yo‘nalishini 
belgilaydi)
4) 
tashkillashtiruvchi (harakat, analiz, baholashni aqliy 
rejalashtirish, faoliyat natijasini nazorat qilishni o‘z ichiga oladi) 
5) 
mazmun baxsh etuvchi (faoliyatga shaxsiy nuqtai nazardan 
kelib chiqqan holda mazmun baxsh etadi) 
6) 
tushuntiruvchi (shaxsda ongli ravishda shakllanadigan va 
uning xulqining sababi hisoblangan harakatni tahlil qiladi). 

---

61 
Motivlarning tavsifi quyidagilar hisoblanadi: kuch, barqarorlik va 
mazmun. Motivning kuchi motivatsion undashning intensivligini 
belgilaydi. Barqarorlik motivatsion ustanovka, odat, qiziqishlarning 
barqarorligini ko‘rsatadi. Motivning mazmunli xarakteristikasiga 
quyidagilar kiradi: shaxsiy, individual va ijtimoiy, jamoaviy; o‘zining 
xulqini tushuntirishda ichki va tashqi omillarga diqqatni yo‘naltirish; 
biologik va ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi; 
faoliyat bilan bog‘liqligi (o‘yin, o‘quv, mehnat, sport). 
Psixologiyada motivlarning quyidagi guruhlari ajratiladi: 
 
vaziyatli,
 
maqsad motivlari 
 
maqsadga erishish vositalarini tanlash motivlari 
 
ijtimoiy xarakter motivlari 
 
guruhiy rejalar motivlari 
 
individual-shaxsiy motivlar. 
V.I.Kovalev motivning yuzaga kelishini quyidagicha tasvirladi 
(jadval). Motivatsiyaning bosqichlari, uning miqdori va ichki 
mazmuni ko‘p jihatdan stimulning turiga bog‘liq bo‘lib, uning ta’siri 
ostida 
motivatsiyaning 
yakuniy 
bosqichi 
sifatida 
niyatlarni 
shakllantirish jarayoni boshlanadi.
Jadval. Motivlarning yuzaga kelishi 
Shunday qilib, motiv murakkab psixologik shakllanish bo‘lib, uni 
subyektning o‘zi qurishi kerak. Rivojlanish, tarbiya va ijtimoiylashuv 
jarayonida shaxsning motivatsion sohasini belgilaydigan qiziqish va 
moyillik, axloqiy prinsiplar va munosabatlar shakllanadi.