Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

Meteorologik kattalik atmosfera holatining muayyan xarakteristikasidir. Havoning 
harorati va namligi, atmosfera bosimi, shamol tezligi va yo‘nalishi, bo‘lutlarning 
miqdori, balandligi va shakli, atmosfera yog‘inlari, meteorologik ko‘ruvchanlik 
uzoqdigi va atmosfera holatining boshqa xarakteristikalari meteorologik kattaliklar 
hisoblanadi. 
Meteorologik hodisa meteorologik kattaliklarning muayyan majmui bilan 
tavsiflanuvchi fizikaviy jarayondir. Misol uchun, nisbiy namlik, shamol va 
meteorologik ko‘ruvchanlik uzoqligining ma’lum mutanosibligida tuman hosil bo‘ladi. 
Meteorologik hodisalarga momaqaldiroq, izg‘irin, changli bo‘ron, va boshqalar misol 
bo‘la oladi. 
Boshqa ixtiyoriy fanda bo‘lgani kabi, atmosfera fizikasining asosiy vazifasi tabiat 
qonunlarini o‘rganishdan iborat. Shu bilan birga zamonaviy fan atmosfera jarayonlari 
va hodisalarini kuzatish, tavsiflash va tushuntirish bilangina cheklanib qola qolmaydi. 
U olingan xulosalardan jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanib, insonning 
amaliy zaruriyatlarini ta’minlashi lozim. Yakuniy natijada u tabiat hodisalarini 
boshqarishning amaliy imkoniyatlarini topishi va ularni jamiyat uchun foydali 
yo‘nalishda o‘zgartira olishi lozim. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib atmosfera fizikasining asosiy vazifalarini 
quyidagicha belgilash mumkin; 
- 
atmosferani xarakterlovchi va unda kuzatiluvchi hodisalarning aniq fizikaviy 
ma’lumotlar qatorini olish, bu hodisalarni sifat va miqdor nuqtai nazaridan tavsiflash 
(kuzatish va tavsiflash); 
- 
olingan fizikaviy ma’lumotlar tahlilidan kelib chiqib, atmosfera hodisalarini 
to‘g‘ri tushuntirish va ularning kechishini boshqaruvchi qonunlarni topish (tahlil); 
- 
topilgan qonuniyatlarni qo‘llagan holda atmosferada sodir bo‘layotgan 
jarayonlarning rivojlanishini oldindan aniq aytish usullarini ishlab chiqish (prognoz); 
- 
aniqpangan qonuniyatlarni atmosfera jarayonlari rivojlanishiga kUllab, tabiat 
kuchlaridan amaliy faoliyatda foydalanish (boshqaruv). 
Atmosfera fizikasida turli tadqiqot usullardan foyda- laniladi, biroq; ularning 
barchasi fizikaviy asosga ega. Ularning asosiylari quyidagilardir: 
1. 
Kuzatuv usuli atmosfera, ob-havo va iqlim xdvdda aniq; ma’lumotlarni olish 
imkonini beradi. Kuzatuvlar yer sirti yaqinida, shuningdek atmosferaning turli 
balandliklarida amalga oshirilishi lozim. Asosiy meteorologik kattaliklarni o‘lchash 
bo‘yicha Yer usti meteorologik kuzatuvlari Yer shari bo‘ylab taqsimlangan bir necha 
minglab meteorologik va yuzlab aerologik stansiyalart olib boriladi. Nisbatan kamsonli 
meteorologik stansiyalarda quyosh radiatsiyasi, Yer va atmosfera nurlanishi hamda Yer 
sirti issiqlik balansining tashkil etuvchilari {aktino- metrik va issiqlik balansы 
o‘lchovlari) kuzatiladi. Bundan tashqari maxsus jihozlangan observatoriyalarda 
atmosfera elektri, ozon va gaz tarkibi ustida kuzatuvlar olib boriladi. 

---

6 
Katta hajmdagi o‘lchovlar geofizik raketa va Yerning meteorologik sun’iy 
yo‘ldoshlari yordamida olib boriladi. Bu usulni amalga oshirish maqsadida butun Yer 
shari maydonini qamrab olgan meteorologik kuzatuv tarmog‘i tashkil etilgan. 
2. 
Atmosfera fizikasida eksperiment usulining imkoniyatini qo‘llash cheklangan. U 
tabiiy va laboratoriya sharoitida o‘tkazilishi mumkin. 
Tabiiy sharoitda eksperimentga dumli bo‘lutlarni tarkatish maqsadida ta’sir etishni, 
qo‘shimcha yog‘in hosil qilish maqsadida yomg‘irli qatlamli bo‘lutlarga ta’sir etish, 
tumanni tarkatish tajribalarini misol qilish mumkin. Bu tajribalar amaliy maqsadni 
ko‘zda tutsada, tabiatdagi u yoki bu hodisalarni chuqurroq o‘rganishga imkon berdi. 
- 
Bu turdagi eksperimentlarga global, hududiy yoki davlat (milliy) ko‘lamida 
biron-bir hodisa yoki jarayonni majmuaviy ekspeditsion tadqiqotlarini kiritish mumkin. 
Misol uchun, katta hududlar ustidagi gidrosfera va atmosfera haqidagi to‘liqroq 
ma’lumotlarni yigish maqsadida Xalqaro yillar tadbirlari O‘tkaziladi. 1882-1883 va 
1932-1933 yillarda Birinchi va Ikkinchi xalqaro qutb yillari o‘tkazilgan. Xalqaro 
geofizik yil (01.07.1957-31.12.1958) vaqtida majmuaviy geofizik tadqiqot- larda 
sayyoraning butun hududi qamrab olingan. 
Global atmosferaviy jarayonlar tadqiqoti dasturi doirasida XX asrning 70-yillarida 
qator dasturlar amalga oshirildi. Bular 
- 
Tropik, Qutbiy, Majmuaviy Energetik, Musson va boshqa dasturlar. 
Laboratoriya sharoitidagi eksperimentlarga misol qilib maxsus dastur asosida 
aerozol kamera deb nomlangan qurilmada bo‘lut va yog‘in hosil bo‘lish jarayonini 
O‘rganishni keltirish mumkin. Maxsus eksperimental qurilmada atmosfera umumiy 
sirkulyatsiyasini fizik modellashtirish xam bunga misol bo‘lishi mumkin. 
-