Buxoro davlat pedagogika instituti ro‘yхаtga olindi: №2023- yil “ ” “tаsdiqlаymаn”

 
 
 

---

13 
3 – MA’RUZA
MAVZU: 
ATMOSFERADAGI SUV BUG‘LARI HAVO NAMLIGINING 
XUSUSIYATLARI, ULAR ORASIDAGI MUNOSABATLAR, HAVO 
NAMLIGI HOLATI TENGLAMASI,
VIRTUAL HARORAT VA VIRTUAL TUZILISH. 
Reja: 
1.
 Atmosferadagi suv bug‘lari havo namligining xususiyatlari, 
2. Atmosferadagi suv bug‘lari havo namligining orasidagi munosabatlar,
3. Havo namligi holati tenglamasi, virtual harorat va virtual tuzilish. 
 
Yuqorida sanab o‘tilgan atmosferadagi gazlarga, xususan, atmosferaning quyi 
qatlamlarida, doim gaz holatidagi suv, ya’ni suv bug‘i qo‘shiladi. Tarkibida suv 
bug‘i bo‘lgan atmosfera havosi nam havo deb ataladi. Uni quruq havo va suv 
bug‘ining mexaniq aralashmasi deb karash mumkin. Yer sirti yaqinida suv bug‘i 
nam havo hajmining o‘rtacha 0,2% dan (qutbiy kengliklarda) 2,5% gacha 
(ekvatorda) qismini tashkil etadi. Ba’zi hollarda suv bug‘ining miqdori 0% dan 
4% gacha o‘zgarishi mumkin. 
Suv bug‘i sayyoramizdagi fiziologik va atmosfera jarayonlarida nixoyatda 
katta rol o‘ynaydidi. 
Suv bug‘i atmosferaga suv va nam yer sirtlaridan butlanishi va o‘simliklardan 
transpiratsiya yullari orkali uzluksiz kelib turadi. Yer sirtidan yuqoriga va bir 
joydan ikkinchi joyga havo okimlari bilan tarkaladi. 
Atmosferada tuyinish ropati yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda havo 
ko‘rilayotgan haroratdagi maksimal mumkin bo‘lgan suv bug‘i miqdoriga ega 
bo‘ladi. Bunda suv bug‘i tuyintiruvchi, nam havo esa tuyingan deb ataladi. 
Tuyingan holat odatda harorat pasayganida yuzaga keladi. Tuyinish yuzaga 
kelgandan sung, haroratning pasayishi davom etsa, suv bug‘ining ortikcha qismi 
yoki kondensatsiyapanadi yoki sublimatsiyalanadi, ya’ni suyuk yoki kattik 
holatga utadi. Nati- jada havoda tuman va bo‘lutlarning suv tomchilari va muz 
kri- stallari paydo bo‘ladi. Bundan tapщari bo‘lutlarning tomchilari va kristallari 
yiriklashib yog‘inlar ko‘rinishida yerga tushadi. 
Shunday qilib, suv bug‘i Yer sirtidan bug‘lanish, suv bug‘ining tarkalishi, 
uning kondensatsiyasi (yoki sublimatsiyasi), bo‘lutlar hosil bo‘lishi va yog‘inlar 
yog‘ishini uz ichiga oladigan tabiatdagi suvning umumiy aylanishida ishtiroq 
etadi. 
Bug‘lanish, kondensatsiya va yog‘inlar yog‘ishi jarayonlari Yer sharining turli 
joylarida turlicha va vaqt bo‘yicha notekis taqsimlanganligi uchun, Yer shari 
bo‘yicha atmosfera namligi, yog‘inlar va bo‘lutlarning miqdori murakkab 
taqsimotga ega. 
Suv bug‘ining Yer sirti va atmosferaning issiqlik sharoit- lariga ta’siri 
nixoyatda katta. Suvning Yer sirtidan bug‘lanishida katta miqdordagi issiqlik 
sarflanadi. Yashirin holatdagi issiqlik havo okimlari bilan bir necha ming 

---

14 
kilometrli masofalarga kuchiriladi. Suv bug‘ining kondensatsiyasida bu yashirin 
issiqlik havoga qaytariladi. 
Suv bug‘i Yer sirtining 4,5 dan 80 mkm to‘lqin uzunlikdagi infrakizil 
nurlanishining katta qismini yutadi. Fakat infrakizil nurlanishning 8,5 dan 11 
mkm to‘lqin uzunlikdagi oraligida atmosfera shaffof muhit hisoblanadi. 
Atmosferada suv bug‘ining O‘rtacha miqdorlarida nurlanishning 5,5 dan 7,0 mkm 
to‘lqin uzunlikli diapazonida radiatsiya deyarli to‘liq, kolgan to‘lqinlar 
radiatsiyasi esa - qisman yutiladi. Uz navbatida, suv bug‘i xam infrakizil 
radiatsiyani nurlaydi va uning katta qismi yer sirtiga keladi. Bu yer sirtining tungi 
sovishini, va shu bilan birga, havo kuyi qatlamlarining sovishini kamaytiradi. 
Shunday qilib, atmosferadagi issiqxona effektining asosiy sababchisi suv bug‘i 
hisoblanadi. 
Bo‘lutlar katta qaytaruvchanlik xususiyati (albedo)ga ega bo‘lib, yer sirtiga 
kelayotgan quyosh radiatsiyasini kamaytiradi. Bu jixatdan bo‘lutlar ob-havoning 
shakllanishida sezilarli axamiyatta ega. 
Suv bug‘ining parsial bosimi 
(ye).  Odatda bu kattalik suv bug‘ining elastikligi 
deyiladi. Jax.onning ko‘pchilik mamlakatlarida, shu jumladan Uzbekistonda ham, 
suv buti bosimining o‘lchov birligi gektopaskal (gPa) hisoblanadi. Ayrim 
mamlakatlarda (AKD1 va boshqa.) - dyuym. Berilgan haroratda suv bug‘i 
elastikligi suv bug‘ining tuyinish bosimi yoki tuyinish elastikligi deb ataluvchi 
ma’lum chegaraviy klimat Ye dan katga bo‘la olmaydi. Tuyinish elastikligi havo 
haroratiga bog‘lik bo‘lib, harorat ortishi bilan elastiklik xdm ortadi. 
Mutlas namlik (a). Bu 1 m
3
nam havodagi grammlarda o‘lchangan suv bug‘i 
massasidir (g/m
3
). Agar suv bug‘i elastikligi gPa da, harorat Kelvinlarda o‘lchasa, 
mutlak; namlik quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
 
Nisbiy namlik (f). Bu foizlarda ifodalangan suv bug‘i parsial bosimi 
y e ning 
toza suvning yassi sirti ustidagi tuyinish bosimi 
Y e  ga nisbati bo‘lib, foizlarda 
ifodalanadi: