Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

Kollektor tashkilotlari unmagan kreditlarni undirib beradi. 
Kredit tizimini tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi organlar. 
Odatda dunyoning ko`plab mamlakatlarida bu vazifani Markaziy 
banklar bajaradi. Markaziy bankda nazorat funksiyasi bo`lmagan 
mamlakatlarda kredit tizimi ``moliya bozori regulyatori`` tashkiloti 
tomonidan nazorat qilinadi. 
Kredit tizimiga ta`sir qiluvchi omillar ko`p sonli bo`lib, ulardan 
asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko`rsatish mumkin: 
1.sog’lom raqobat muhitining mavjudligi 
2.kredit 
muassasalari 
mijozlarining 
moliyaviy 
holatining 
o`zgarishi. Banklarning va boshqa kredit muassasalarining iqtisodiy 
qudrati va moliyaviy salohiyati bevosita mijozlarning moliyaviy 
holatiga bog’liq. 
3.kredit 
muassasalarining 
likvidliligi 
va 
kapitallashish 
darajasining o`zgarishi. Odatda kredit muassasalari aktivlarining 
sifatini yomomlashishi kredit muassasalarining likvidliligi va to`lovga 
qobilligini yomonlashishiga olib keladi. 
4.makroiqtisodiy barqarorlik. 
5.siyosiy barqarorlik. Bu mamlakatda siyosiy vaziyatning 
yomonlashishi natijasida siyosiy riskning chuqurlashishi bilan bog’liq. 
6. Markaziy bankning monitar siyosatini o`zgarishi. 
7. Kredit muassasalari faoliyatidagi risklarni boshqarish 
tizimining samarali ishlashi. 
- kredit tizimining barqarorligini ta`minlashda eng asosiy omil 
kredit tizimiga bo`lgan ishonch hisoblanadi. 
- kredit muassasalarining likvidliligi va to`lovga qobilligini 
ta`minlash uchun zarur shart sharoitlarni ta`minlash. 
- makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash usuli. Bunda ayniqsa 
inflyatsiya va devalvatsiya darajasi kredit muassasalari faoliyatiga 
kuchli ta`sir ko`rsatadi. 
- kredit muassasalari faoliyatidagi risklarni boshqarish tizimini 
takomillashtirish. 
- kredit muassasalari faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy 
qo`llab-quvvatlash usuli. Bunda ayniqsa soliq imtiyozlari berish, 
Markaziy bank tomonidan markazlashgan kreditlar berish davlat 
tomonidan muammoli aktivlarni sotib olish usullaridan keng 
foydalaniladi. 

---

305 
Banklar yangi operatsiyalar bajarishga buning uchun maxsus 
tayyorlangan kadrlarga ega bo`lmasdan kirishishi oqibatida ham 
to`lovga layoqatsizlik kelib chiqishi mumkin. 
Bir shaxsdan yirik miqdorda depozitlar qabul qilish, ularning 
moliyaviy holati birdan yomonlashgan hollarda ham tijorat banklarida 
to`lovlar bo`yicha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. SHuning uchun 
ham, bir omonatchi(kreditor)ga to`g’ri keladigan maksimal xatar 
hajmi belgilab qo`yilgan. 
Har bir tijorat banki o`z nizom kapitalini har choraklik ajratmalar 
asosida (yillik ko`zda tutilgan o`sishga nisbatan 25%) to`ldirishlari 
lozim. 
YUqoridagilardan tashqari, hisobni to`g’ri yo`lga qo`yish, bosh-
qarishdagi xato va kamchiliklarni tugatish, kadrlar malakasini oshirish 
ham banklarning to`lovga layoqatliligini ta`minlashga ta`sir 
ko`rsatadi. 
Biror mamlakat iqtisodiyotida yuz berayotgan tangliklar, no-
mutonosibiklarning bir uchi bank tizimi holati va tijorat banklarning 
foaliyatiga borib taqaladi. Ayniqsa, o`tish davrini boshdan 
kechirayotgan 
davlatlarda 
yuz 
bergan 
va 
yuz 
berayotgan 
inqirozlarning bosh omillari sifatida banklarning sinishi va bankrotligi 
sanaladi. Rossiyada 1995 yil va 1998 yilda sodir bo`lgan 
inqirozlarning tahlili shuni ko`rsatadiki, aholining banklarga 
ishonchining yo`qolishi, siyosiy omillar va moliyaviy piramidalarning 
tushkunligi holatlari banklarning to`lovga qobiliyatini yo`qqa 
chiqaradi. SHunday ekan, tijorat banklarning likvidligi va to`lovga 
qobiliyatini tahlil etish davomida bunga ta`sir etuvchi omillarni 
aniqlash lozim. CHunki likvidlik va to`lovga qobiliyatlilik murakkab 
iqtisodiy tushunchalar sanaladi va yuzaki baholaganda tahlil samarasi 
past bo`lish mumkin. 
Banklar faoliyatiga ta`sir qiluvchi omillar turlicha tasniflanadi. 
Odatda, ular ichki va tashqi omillarga ajratilib o`rganiladi. Tijorat 
banklarning likvidligi va to`lov qobiliyatini belgilaydigan ichki 
omillar qatoriga quyidagilar kiradi: 
– bankning mustahkam kapital bazasi; 
– aktivlar sifati; 
– depozitlar sifati; 
– tashqi manbalarga qaramlik darajasi; 
– aktivlar va passivlarning muddatlari bo`yicha 
mutanosibligi; 

---

306 
– malakali menejment; 
– bankning imidji. 
Bankning mustahkam kapital bazasi xususiy kapitalining 
mutlaq 
qiymatini 
ifoda 
etib, 
aktivlar 
bo`yicha 
tavakkalchiliklarning himoya manbasi hamda omonatchilar va 
depozitchilar mablag’larining kafolati hamdir. Bankning xususiy 
kapitali nizom fondi va boshqa maqsadli fondlardan iborat 
bo`lib, moliyaviy barqarorlik uchun ham asosdir. SHunday qilib, 
bankning xususiy kapitali qancha katta bo`lsa, likvidlilik ham 
shuncha yuqori bo`ladi.