Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti
§. So„z turkumlari va ularni tasniflash tamoyillari
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek tilida soz turkumlari tasnifi masalalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- «tasnifni faqat bir mezon asosida amalga oshirish, tasnifning ikki belgisini bir paytning o„zida qo„llab, ularni qorishtirmaslik»
- So„zlarning semantik tasnifi
- So„zlarning morfologik tasnifi
- Leksemalar O„zgaruvchi O„zgarmas
- II. Yordamchi so„zlar
- 1§. Mustaqil so`z turkumlariga xos bo‟lgan grammatik belgilar.
|
§.
So„z turkumlari va ularni tasniflash tamoyillari Leksema ham serqirra mohiyatli lisoniy birlik, uning tasnifida bu jihat asosiy diqqat markazida turishi lozim. Chunki leksemaning har bir qirrasi alohida bir tasnifga asos bo‗ladi. Uning har biri o‗z o‗rnida ahamiyatli. So‗z turkumlarida leksika va grammatika, lison va nutq, til va borliq munosabatlari shunday qorishadiki, bu murakkab holat ularni tasniflashni murakkablashtiradi. So‗z leksika uchun ham, grammatika uchun ham asosiy va zaruriy birlik. Modomiki, so‗z turkumlari o‗zida u yoki bu belgisiga ko‗ra ajratilgan so‗z guruhlari ekan, guruhga ajratishga doir muammolarni leksika, morfologiya va sintaksis bilan shug‗ullanuvchi tadqiqotchilar o‗zlaricha hal etadi. Bundagi ilmiy
16
bahslar, avvalo, turkumlarga ajratish mezonlari, ajratiluvchi guruhlar soni va ularning tarkibi masalasi. Boshqacha aytganda, tilshunosligimizda asosiy e‘tibor so‗z turkumlari tasnifiga qaratilib, boshqa bir muhim masala – so‗z turkumlarining o‗zaro munosabati, ularning kesishuv nuqtalari, yaqinlashuvi va uzoqlashuvi ko‗pincha nazardan chetda qoladi. So‗z turkumi soni va tarkibini aniqlashda dunyo tilshunosligida bo‗lgani kabi, o‗zbek tilshunosligida ham, so‗zlarning semantik, morfologik va sintaktik xususiyatini inobatga olish keng tarqalgan. Biroq amaliyotda so‗z turkumlarini ajratishda, asosan, ularning semantik xossasiga tayanish urf bo‗lgan. Ayrim tilshunoslar tomonidan tasnifda ma‘noviy belgi bosh va yagona asos sifatida qaraladi. Ba‘zilar esa mezon sifatida mazkur uch belgini tan olgani holda so‗zlarni ma‘noviy va sintaktik belgilari asosidagina guruhlashadi. So‗z turkumlarining bir- biriga o‗tishi, leksik va leksik-grammatik omonimiya masalasi esa bunda har xil qarama-qarshilik va ikkilanishlar yuzaga kelishiga sabab bo‗ladi. So‗z guruhlariaro munosabatlarning ochilishi u yoki bu belgi asosida so‗z turkumining muayyan turini ajratishga, tasnifini berishga olib keladi. Shuning uchun mantiqiy qarama-qarshilikdan qochish maqsadida formal mantiqning borliq hodisasini tasniflashga qo‗yadigan asosiy talabidan biri bo‗lgan «tasnifni faqat bir mezon asosida amalga oshirish, tasnifning ikki belgisini bir paytning o„zida qo„llab, ularni qorishtirmaslik» qoidasiga qat‘iy rioya qilish lozim. Shunday qilib, so‗zlar semantik, morfologik va sintaktik belgisi asosida tasnif qilinishi maqsadga muvofiq. Bu uch belgi har bir so‗zda dialektik birlikni tashkil etadimi, degan savol tug‗ilishi tabiiy. Boshqacha aytganda, ma‘lum bir semantikada ma‘lum
bir morfologik belgi va sintaktik xususiyat mujassamlashganmi? Masalan, predmetni ifodalovchi so‗z (ya‘ni predmetlik ma‘nosi) son, kelishik, egalik ma‘nolariga, shuningdek, subyekt, obyekt vazifalariga egami? Dalillar shuni ko‗rsatadiki, ular subyekt, obyekt vazifalarida keladi. Shu bilan birgalikda, atributiv vazifada kelib, predmetning belgisini (tilla
17
ma‘noli so‗z egalik, kelishik affikslarini olishi, gapda subyekt, obyekt vazifalarida kelishi mumkin (Olmaning qizili pishdi, gullarning oqidan terdi kabi.) Semantik-morfologik-sintaktik belgilar birligi asosida tasniflash tarafdorlari bunda yo omonimiya, yo substantivatsiya (otlashish) hodisasini ko‗radilar. Chunki bu so‗zlarda belgi ham, predmetlik ham mushtarak. So‗zlarning bayon etilgan semantik xususiyatlari, ya‘ni «belgilik» va «predmetlik» ma‘nosining birligi shuni ko‗rsatadiki, so‗zlarning egalik, kelishik, kesimlik affikslari hamda ma‘lum bir sintaktik vazifa bilan to‗g‗ridan-to‗g‗ri aloqasi yo‗q. Takror bo‗lsa-da, aytish joizki, egalik, kelishik, kesimlik affikslari, shuningdek, gapda ma‘lum bir sintaktik vazifa bajarish biror so‗z turkumi uchun xususiylashmagan. To‗g‗ri, ayrim so‗zlar faqat predmetni bildirsa-da, belgi ifodalamaydi (masalan, atoqli otlar), ba‘zilari esa predmetga ishora qilmasdan, faqat belgi, miqdor (masalan, [ko‘p], [oz], [bir], [ikki]) ifodalashi mumkin. Bu yuqoridagi fikrga monelik qila olmaydi. Chunki ular juda oz miqdorda bo‗lib, ular «predmetlik va belgilik mushtarakligi maydoni»ning chekkasidan o‗rin oladi. Chegaradan o‗rin egallovchi bunday so‗zlar tasnifda, albatta, qiyinchilik tug‗diradi. Shu boisdan ular sun‘iy ravishda u yoki bu turkumga kiritib yuboriladi. Holbuki, bunday birliklarning o‗rni ajratilayotgan so‗z turkumlarining sarhadida. Shu boisdan tilshunos L.V.Sherba shunday yozadi: «Faqat guruhlar markazidagi birliklar aniq. So‗z turkumlari chegarasidagi oraliq birliklar esa hamisha u yoq-bu yoqqa tebranib turadi. Ana shu noaniq, xira va tebranib turuvchi holat tilshunosning diqqatini ko‗proq o‗ziga jalb etmog‗i lozim »[16].
Agar so‗zda semantik, morfologik va sintaktik belgi butunlikni tashkil etmas ekan, bunda ular tasnif asosi bo‗lib xizmat qila olmaydi. Zero ziddiyatsiz bo‗lish, guruhlash faqat bir asosda amalga oshiriladi. Shuning uchun ayrim manbalarda, darslik va qo‗llanmalarda mualliflar so‗zlarni uch belgi birligi asosida tasnif qilishib, asosan, ulardan biriga yetakchi, asosiy mezon sifatida tayanishadi, shu bilan birgalikda, bir tasnifning o‗zida tasnif asosini bir necha marta almashtirishadi. Deylik, o‗zbek tilidagi so‗zlar tasnifida morfologik belgi yetakchilik qiladi. Shu boisdan taqlidlar mustaqil so‗zlarning barcha belgilariga 18
ega bo‗lsa-da, morfologik o‗zgarmas so‗z bo‗lganligi uchun nomustaqil so‗zlar sirasiga kiritib yuborilgan. Yoki gap bo‗laklari sintaktik belgi asosida tasnif etiladi, biroq an‘anaviy yondashuvda ergash gapli qo‗shma gaplar bo‗linishida tasnif sintaktik belgi asosida boshlanib, semantik belgi bilan yakunlanadi. Ta‘kidlash kerakki, qayd qilingan uch mezondan hammasi ham so‗z guruhlarini belgilashda bir xil mavqega ega emas. Bu, avvalo, so‗zlarning sintaktik vazifalarida yaqqol ko‗zga tashlanadi. Chunki biror bir sintaktik vazifani bajarish imkoniyati barcha mustaqil so‗z turkumida mavjud. Bu vazifa so‗z turkumlarini farqlash uchun emas, aksincha, ularni tenglashtirish uchun xizmat qiladi. Sintaktik vazifa nuqtayi nazaridan mustaqil va yordamchi so‗zlar ajraladi, xolos. Ammo bunda ham yordamchi so‗z vazifasida qo‗llanadigan ot yoki fe‘l haqida gap ketganda chalkashlik vujudga keladi. Nomustaqil so‗zlarning ichki tasnifida ularning sintaktik vazifalarini inobatga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, muayyan sintaktik munosabatni ifodalash ularning mohiyatini, kategorial ma‘nosini tashkil etadi. Morfologik tasnifda so‗zlarning ikki muhim jihati e‘tiborga olinadi: so‗zlarning shakl yasalishiga potensial imkoniyati va muayyan grammatik kategorial ma‘no ifodalanishining ma‘lum bir so‗z guruhlari bilan bog‗liqligi. Birinchi jihatga ko‗ra morfologik o‗zgaruvchi va o‗zgarmas so‗z farqlansa, ikkinchi jihatga ko‗ra, so‗zlarning morfologik guruhlari (so‗z turkumlari) ajratiladi. So„zlarning semantik tasnifi. Bunda so‗zlar quyidagi guruhlarga ajraladi: a) mustaqil lug‗aviy ma‘noli so‗z (fe‘l, ot, sifat, son, ravish, taqlid); b) nomustaqil lug‗aviy ma‘noli so‗z (olmosh va so‗z-gap); d) lug‗aviy ma‘nosiz so‗z (ko‗makchi, bog‗lovchi, yuklama). Olmosh anglatadigan ma‘no u almashtirayotgan so‗zning ma‘nosi. Shu boisdan u nomustaqil lug‗aviy ma‘noli so‗z sifatida baholanishi lozim. So‗z-gap (tasdiq- inkor, taklif, undov va modal so‗z) esa hatto bir butun gap vazifasida ham kela oladi. Bu – uning lug‗aviy ma‘nosiz so‗zdan farqi, biroq kontekst yordamida lug‗aviy ma‘no anglatadi. Masalan, – Uyga bor. –Mayli gapida mayli so‗z-gapi
19
boraman so‗zi anglatgan lug‗aviy ma‘noga teng nutqiy ma‘noga ega. Biroq bu ma‘no mustaqil emas. So„zlarning morfologik tasnifi. Bu tasnifga binoan, so‗zlar, aytilganidek, ikki guruhga ajraladi: a) o‗zgaruvchi leksema; b) o‗zgarmas leksema. O‗zgaruvchi leksema lug‗aviy shakl hosil qiluvchilarni qabul qila oladi. O‗zgarmas so‗z esa bunday xususiyatga ega emas. Bu tasnifda so‗zlarning o‗rni quyidagicha (3-jadval):
Leksemalar O„zgaruvchi O„zgarmas Fe‘l
Taqlid Ot
Ravish Sifat
Кo‗makchi Son
Bog‗lovchi
Yuklama
So‗z-gap O‗zgaruvchi turkum uchun tasniflovchi grammatik shakl mavjud. Masalan, otlarda son, subyektiv baho shakllari, fe‘llarda nisbat, o‗zgalovchi, harakat tarzi, sifatlarda daraja. O‗zgarmas so‗z bunday shaklga ega emas. Bu tasnifda olmoshga o‗rin berilmagan, chunki u o‗zi ishora qiluvchi barcha mustaqil so‗z turkumiga xos o‗zgarish tizimiga ega. Shuning uchun olmoshning ot- olmosh, fe‘l-olmosh, sifat-olmosh, son-olmosh kabi turi mavjud. Ot-olmosh sonlanadi (son kategoriyasiga ega bo‗ladi), fe‘l-olmosh nisbatlanadi, tarzlanadi, o‗zgalanadi, sifat-olmosh darajalanadi, son-olmosh son shakllarini qabul qiladi.
20
Leksemalarning sintaktik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, ularning nutqda boshqa leksemalar bilan bog‗lana olish-olmasligi, gap bo‗lagi bo‗lib kela olish-olmaslik xususiyati o‗z aksini topadi: 1) gap bo‗lagi bo‗lishga xoslanmagan so‗z: undov, modal, so‗z-gap; 2) gap bo‗lagi bo‗lishga xoslangan so‗z: fe‘l, ot, sifat, son, ravish, taqlid, olmosh;
3) sintaktik aloqa vositasi bo‗lishga xoslangan so‗z: ko‗makchi, bog‗lovchi, yuklama. So‗z-gap boshqa so‗z bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o‗zi mustaqil gap bo‗lib kelish qobiliyatiga, ya‘ni ajralganlik xossasiga ega. Mustaqil va yordamchi so‗z esa bog‗lanish xususiyatiga ega bo‗lib, bulardan yordamchilar gapda alohida bo‗lak bo‗lib kela olmaydi, balki sintaktik jihatdan bog‗lash vazifasini bajaradi. Mustaqil leksema esa mustaqil ravishda gap bo‗lagi bo‗lib kela oladi. O‗zbek tili leksemalarining semantik-morfologik-sintaktik belgilar majmuidan iborat serqirra mohiyati jadvalda quyidagicha berilgan (4-jadval):
№ Lek-
sema turla-ri Ma‘noviy belgilari Morfologik belgilari Sintaktik belgilari Ajralishning asosiy belgisi 1 Fe‘l
Harakat-holatni atash mustaqil leksemalari Nisbatlanuvchi, o‗zgalanuvchi, tarzlanuvchi Cheklan-
magan gap bo‗lagi
bo‗lib kela olish
Morfologik va
ma‘noviy 2 Ot Predmet va
predmetlikni atash mustaqil leksemalari Sonlanuvchi Cheklanma- gan
gap bo‗lagi
bo‗lib kela olish
Morfologik va
ma‘noviy 3 Sifat Belgini atash Darajalanuvchi Cheklanma- Morfologik 21
mustaqil leksemalari gan gap
bo‗lagi bo‗lib kela olish va
ma‘noviy 4 Son Miqdorni atash mustaqil leksemalari Tartiblanuvchi Cheklanma- gan gap bo‗- lagi bo‗lib kela olish Morfologik va
ma‘noviy 5 Ravish O‗rin-payt, tarz-tusni atash mustaqil leksemalari O‗zgarmaslik Cheklanma- gan gap
bo‗lagi bo‗lib kela olish Morfologik va sintaktik 6 Taqlid
Tovush yoki
ko‗rinishga taqlid mustaqil leksemalari O‗zgaruvchi Cheklanma- gan
gap bo‗lagi
bo‗lib kela olish
Ma‘noviy 7 Olmosh Ishora qiluvchi mustaqil leksemalar O‗zgaruvchi Cheklanma- gan gap
bo‗lagi bo‗lib kela olish Ma‘noviy 8 Кo‗-
makchi
O‗zgarmaslik So‗zni so‗zga
bog‗lovchi, gap bo‗lagi vazifasida kela
olmaydigan Ma‘noviy va cintaktik
22
so‗zlar 9 Bog‗- lovchi
O‗zgarmaslik So‗zni va
gapni bog‗lovchi, gap bo‗lagi vazifasida kela olmaydigan so‗z Sintaktik 10 Yuk- lama
O‗zgarmaslik Gap bo‗lagi vazifasida kela olmay- digan so‗z Ma‘noviy 11
So ‗z -g ap lar
Mod
al Munosaba
tni atash leksemala ri O‗zgarm
aslik Ajraluvchili k (gap
bo‗laklari bilan
munosa- batga kirisha olmaslik) Ma‘noviy va sintaktik Un-
dov His-
hayajonni tasvirlash leksemala ri
O‗zgarm aslik
Ajraluvchili k (gap bo‗laklari bilan
munosa- batga kirisha olmaslik) Ma‘noviy va sintaktik Tas-
diq va
Tasdiq- inkor
ma‘noli O‗zgarm
aslik Ajraluvchili k (gap
bo‗laklari Ma‘noviy va sintaktik
23
inko r so‗z lar leksemala r bilan
munosa- batga kirisha olmaslik) Takl
if so‗z
lar Taklif
ma‘noli leksemala r O‗zgarm
aslik Ajraluvchili k (gap
bo‗laklari bilan
munosa- batga kirisha olmaslik) Ma‘noviy va sintaktik
O‗zbek tilida so‗z turkumlari mazkur belgilari asosida quyidagi ko‗rinishda tartiblanadi: I. Mustaqil so„zlar 1. Fe‘l. 2. Ot. 3. Sifat. 4. Son. 5. Ravish. 6. Taqlid. 7. Olmosh. II. Yordamchi so„zlar 8. Кo‗makchi. 9. Bog‗lovchi. 10.Yuklama. III. Oraliq so„zlar 1. So‗z-gaplar. 24
Bob bo‟yicha xulosa Tarixiy tilshunoslikda so`z turkumlarini aniqlashning semantik kriteriy - berilgan so`zni keng ma`noli kategoriyaga belgilash; morfologik kriteriy - moddiy jihatdan ifodalangan morfologik kategoriyalarning mavjudligi; sintaktik kriteriy - so`zlashuv zanjirida berilgan so`zning vazifasi; moslashuv kriteriysi - bir so`z turkumidagi so`zlarning boshqa so`z turkumlaridagi so`zlar bilan moslasha olishi; so`z yasovchi kriteriy - bir so`z turkumidagi so`zlarning ma`lum tur bo‘yicha yangi so`z yasay olishi qobiliyatlari xususida qimmatli fikrlar bildirilgan. Leksema serqirra mohiyatli lisoniy birlik, uning tasnifida bu jihat asosiy diqqat markazida turishi lozim. Chunki leksemaning har bir qirrasi alohida bir tasnifga asos bo‗ladi. Uning har biri o‗z o‗rnida ahamiyatli. So‗z turkumi soni va tarkibini aniqlashda dunyo tilshunosligida bo‗lgani kabi, o‗zbek tilshunosligida ham, so‗zlarning semantik, morfologik va sintaktik xususiyatini inobatga olish keng tarqalgan va tasnifning o‘zbekona hamda milliy guruhlanishi amalga oshirilgan. O‗zbek tili leksemalarining semantik-morfologik- sintaktik belgilar majmuidan iborat serqirra mohiyatini ifodalovchi tasniflar o‘quv darsliklaridan o‗rin olgan.
25
2- bob. O`zbek tilida so`z turkumlarining lizoniy tabiati. 1§. Mustaqil so`z turkumlariga xos bo‟lgan grammatik belgilar. Milliy istiqlol sharofati bilan o'zbek tilshunosligi fani mustaqil taraqqiyot yo'liga o'tdi. Milliy tilshunosligimizda mustaqil ilmiy yo'nalish — formal- funksional (shakl-vazifaviy) tahlil usuli shakllandi va oliy ta'limdan umumiy o'rta ta'limgacha filologiya yo'nalishlarida tadbiq etildi. Bugungi kunda
o'zbek tilshunosligida shaxdam qadamlar bilan uch yo'nalish rivojlanmoqda: formal tahlil yo'nalishi formal - funksional tahlil yonalishi semantik - sintaktik tahlil yonalishi. Har uchala yo'nalish ham sistemaviy, ya'ni tilni sistemada deb tushunadi. Lekin har bir yo'nalish bu sistemani o'zicha tushunadi va tayanch birliklari o'ziga xosdir. Har bir yo'nalish tilga, ya'ni til tizimiyligiga turli tomondan yondashadi va ma'lum bir qirrasini ochishga, tavsiflashga xizmat qiladi. Alisher Navoiy ma'rifat deganda xuddi mana shuni—bir ma'noga, maqsadga turli yo'llar bilan yondashish mumkinligini tushunadilar va "Lisonut tayr"da yozadilar:
…Yuz tuman rahrav ko'rarsan beqaror Har biri bir yo'lni aylab ixtiyor…
O'z borur yolida har kim muftaxir, Yo'lni aylab o'z yo'liga munhasir. Darhaqiqat, formal (an'anaviy) yo'nalish fanimizda eng rivojlangan va keng ommalashgan tahlil usuli bo'lib, u tilimizning barcha sath birliklarini o'rganish jarayonida ommaviy amaliyotdadir. Zakiy tilshunos professor A.G`ulomov maktabining tilshunosligini formal tilshunoslik deb atashimiz maqsadga muvofiqdir. Chunki Moskva tilshunoslik maktabi namoyondalari N.Dmitriyev, 26
A.Borovkov va ularning shogirdi bo`lgan ustoz A. G'ulomov lisoniy va nutqiy hodisalarni keskin ajratmaganlar. Bu tahlil yo'nalishi tadqiq va tahlilning ilk bosqichida falsafiy mohiyatga ega bo'lgan shakl (forma), ya'ni tadqiq manbaining tashqi, moddiy, formal tomoniga tayanib, undan shaklning mazmun va vazifasi tahliliga o'tganlar. Ustoz va izdoshlari lisoniy (UMIS 1 tabiatli) va nutqiy (YAHVO 2
tabiatli) hodisalarni bir-biridan ajratib, o'zaro bog'lanishda ko'rmaganlar, xolos. Chunki o'sha davrda taraqqiyot o'zbek tili hodisalarini Evropa grammatik talqinlari asosida sistemalashtirishni talab qilar edi. Fanimiz ham shu vazifaga xizmat qildi. Tilimizning sistemaviy tabiatini tavsivlash va ochishda fanimizda yana bir ilmiy yo'nalish mavjud va bu yo'nalish N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Berdialiyev, M.Boshmonov, A.Mamajonov kabi olimlar tomonidan rivojlantirilayotgan semantik - sintaktik tahlil yonalishidir.
Formal-funksional yo'nalish (asoschisi S.Ivanov) oldingi (formal) yo'nalishning bevosita davomi bo'lib, uning tahlil va tavsif materiallariga tayanib ish ko'radi. Formal-funksional atamasi tarkibidagi birinchi qism mana shunga ishora qiladi. Bu yo'nalishning maqsadi sistemalashtirish emas, balki sistemani yechish, munosabatlarni sharhlashdir. Bu yo'nalish lison va nutq hodisalarini izchil farqlovchi Praga strukturalizmi bilan yaqinlashadi, lekin lisoniy hodisalarga dialektikaning umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab, nutqiy hodisalarga esa yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat kategoriyalari me'yorlari bilan yondashishi jihatidan undan farq qiladi. Qisqasi, formal tilshunoslik tomonidan qo'lga kiritilgan yutuqlar formal-funksional tilshunoslik uchun poydevor vazifasini o'taydi. Ma‘lumki, nazariy yondashuvda leksemaning atash (denotativ) semasi deganda borliqdagi harakat/holat, narsa-predmet, miqdor, belgi – xususiyatini atovchi, nomlovchi sema tushuniladi. Bu semaning har birini mustaqil so‗z turkumi – fe‘l «harakat/holatni atash» semasi, ot «narsa-predmetni atash», son «miqdorni atash», sifat va ravish «belgini atash» semasi sifatida bevosita
1 UMIS-umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab 2 YAHVO-yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat 27
xususiylashtiradi. Atash semasi obyektiv borliq parchasiga muvofiq kelgani bois leksema sememasi tarkibidagi boshqa semalar (vazifa, ifoda)dan muhimroq ahamiyatga ega. Har bir so‗z turkumining muayyan atash semasi mutlaq va doimiymi yoki mustaqil so‗z turkumlari orasidagi so‗z turkumlarining bir-biriga ko‗chish hodisasi (transpozitsiya)ning bunga daxli bormi? So‗z turkumining ko‗chishi – transpozitsiya deganda, ma‘lum bir turkumga mansub so‗zning o‗ziga xos bo‗lgan atash, vazifa semasini kuchsizlantirib, boshqa so‗z turkumiga xos semantik va grammatik belgiga ega bo‗lishi tushuniladi. Turkiy tillarda so‗z turkumi bir-biridan qat‘iy chegaralanmaydi, ular uzviy aloqada, bir butun sistemani tashkil etadi. Bu sistema qismlari dialektik mantiqdagi «oraliq uchinchi» qonuniyatidan kelib chiqqan holda g i b r i d so‗z sifatida baholanadigan, har ikki siraga xos semantik-grammatik belgini o‗zida saqlovchi, bir turkumdan ikkinchi turkumga ko‗chish bosqichida turuvchi so‗zlar bilan uzviy bog‗lanadi. Mustaqil so‗zlar orasidagi o‗zaro munosabat va ularning bir-biriga ko‗chishi leksema sememasidagi taraqqiyot natijasida yuzaga kelib, ko‗chishning nutqiy va lisoniylashgan ko‗rinishi farqlanadi. Nutqiy ko‗chishda nutqiy ko‗chma ma‘no ifodalanadi. Masalan, Birni ko‘rib fikr qil, birni ko‘rib shukr qil gapida son turkumiga mansub (bir) so‗zi vaqtincha ot turkumi vazifasida kelmoqda va bu o‗tkinchi, nutqiy hodisa. Lisoniy ko‗chishda so‗z bir turkumdan boshqa turkumga butunlay o‗tib ketadi, transpozitsiya hodisasi yuz beradi. Transpozitsiya deyarli barcha mustaqil so‗z, hatto mustaqil va yordamchi so‗zlar orasida ham kuzatiladi: 1) [odam], [kishi], [inson] otlari (zerikib ketdi odam (men), hayron qolasan
(kimdir)), [ba’zi] sifati (ba’zilar (allakimlar) unday deydi, ba’zilar bunday) olmoshga; 2) [yigit], [qiz], [o‘g‘il], [qari], [yer], [xotin], [ko‘r], [issiq-sovuq] (issiq- sovug‘idan xabar olmoq) sifatlari, [bordi-keldi], [keldi-ketdi], [oldi-berdi], [ur- yiqit] juft fe‘llari, [o‘qish], [yozish], [o‘tmish], [qilmish], [qidiruv] harakat nomi 28
shakllari, [o‘qituvchi], [bog‘lovchi], [kuzatuvchi] sifatdoshlari, [uch], [yetti], [yigirma], [qirq] sonlari otga; 3) [kelajak], [bo‘lajak] sifatdoshlari, [tilla], [kumush], [taxta] (tilla uzuk, asal
4) [charchamasdan] (ishlaysan), [o‘ylamasdan] (gapirdi), [indamasdan], [bilinar-bilinmas] sifatdoshlari, [osha], [o‘ta], [ura], [qayta], [qo‘yarda-qo‘ymay], [ura-sura] ravishdoshlari, [erta], [indin], [kecha], [kech], [kechqurun], [savat- savat], [navbatma-navbat] otlari ravishga; 5) [bir] soni, [yakka], [yolg‘iz] sifatlari yuklamaga; 6) [haqiqatdan], [chamasi], [mazmuni] otlari, [yaxshi], [so‘zsiz], [tuzuk], [to‘g‘ri], [tabiiy] sifatlari, [qani], [qalay] olmoshlari modal so‗zga; 7) [bir] soni, [ba’zan] ravishi, [ham] yuklamasi, [bilan] ko‗makchisi bog‗lovchiga; 8) [ost], [ust], [old], [orqa], [tomon], [tag], [tepa], [ich], [ora], [qosh], [lab], [yoqa], [og‘iz] otlari, [qarab], [boshlab], [ko‘ra], [deya], [deb], [o‘xshab] ravishdoshlari, [boshqa], [bo‘lak], [o‘zga] sifatlari, [avval], [oldin], [ilgari], [keyin], [so‘ng] ravishlari ko‗makchiga ko‗chganligi tegishli adabiyotlarda qayd etilgan. Sanalganlarning ayrimi bugungi kunda lisoniylashgan, ayrimi hali o‗tish bosqichida – nutqiy hodisa sifatida qaralmoqda. Masalan, mavjud grammatikalarda son turkumining tasnifiy belgilari sanalar ekan, predmetning sanog‗i, tartibini bildirishi, (qancha), (nechta), (nechanchi) so‗rog‗idan biriga javob bo‗lishi, ot turkumiga mansub so‗z bilan erkin aloqada bo‗lishi va gapda, asosan, sifatlovchi- aniqlovchi vazifasida kelishi ta‘kidlanadi. Son lug‗aviy mazmun guruhiga kiruvchi jamlovchi son shaklida son umumiy grammatik ma‘nosidan chetlashish kuzatiladi. Ayni paytda jamlovchi sonning [-ov], [-ala], [-ovlon], [-ovlab], [-ovlashib] shakllari ajratiladi. Qayd etilganlardan [-ovlab], [-ovlashib] shakllari jamlovchi son shakli emas, balki jamlovchi son o‗zagidan yasalgan ravishdosh shakli: ikki+ov+lash+ib sifatida qaralmoqda. Demak, so‗nggi ikki shakl jamlovchi son shakllari sirasidan chiqariladi. Asosiy shakl sifatida [-ov], [-ala], [-ovlon] ko‗rsatkichi ajratilishi mumkin. Ma‘lumki,
29
bundan [-ov], [-ala] shakli boshqa son ma‘no turidan farqlanib, deyarli har doim egalik shakli bilan qo‗llanadi. [-ovlon] shaklli jamlovchi son atash semasi bugungi kunda miqdor emas, balki «qanchadir miqdordagi shaxs» deb qaraladi: Oltovlon
gapda sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelmaydi, sonning so‗roqlariga javob bo‗lmaydi, hatto mazkur shakl hosil bo‗ladigan qolip ham nihoyatda unumsiz bo‗lib, barcha son o‗zaklaridan jamlovchi son shakli hosil qilinmaydi. Ular ko‗proq otga xos tasnifiy belgini o‗ziga qabul qilmoqda. [-ala] shakli esa sonlik belgicini ham o‗zida birmuncha saqlab turibdi: Uchala bola ham qo‘shni qishloqdan ekan. Jamlovchi son shakllaridagi semik taraqqiyotni chizmada quyidagicha aks ettiramiz: [-ala] - [-ov] - [-ovlon] Кo‗rib o‗tilganidek, ushbu shakllar orasida [-ala] shaklida sonlik belgilari birmuncha saqlangan, [-ovlon] shaklida otlik belgisi yaqqol, [-ov] shaklida har ikki jihat uyg‗un bo‗lib, mazkur shakllarga gibrid birlik sifatida qarash mumkin. [-ov] shakli jamlovchi son shakli orasida, jamlovchi son shaklli so‗z esa ot va son so‗z turkumi orasida «oraliq uchinchi» maqomiga ega bo‗ladi. Demak, aytish mumkinki, so‗z turkumi orasida muntazam aloqa mavjud, bu aloqa til tizimining doimiy o‗zgarish, taraqqiyotdagi jonli jarayon ekanligidan dalolat beradi. Shu boisdan ayrim so‗zlarning qaysi turkumga mansubligi ularning semantik, morfologik va sintaktik xususiyatlarini tegishli tadqiq usullari bilan tadqiq qilish asosida belgilanishi lozim. Bu tilshunosligimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|