Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Yaylov mintaqasi. - 2700-2800-m. dan yuqorini egallaydi. Subalp mintaqasi archazorlar va butazorlarning yuqori chegarasidan boshlanadi. G’allasimonlardan – mushukquyruq, betaga, yovvoyi suli, chalov, yovvoyi arpa, oq momiq, qo`ziquloq va boshqa o`tlar o`sadi.
O`zbekiston territoriyasiga uchraydigan intrazonal o`simliklar tipiga to`qay va voha o`simliklari kiradi.
To`qay: Uch xil to`qay bo`ladi, o`tchil, butachil va daraxtchil. O`tlardan lux yoki ko`ga, qiyoq, ajriq, bug`doy, buyan yoki chuchukmiya. To’qaylar 12-16 s. xashak beradi, qamish esa 115 s. (har gektaridan)
Vohalar Dendraflorasi yoki manzarali daraxtlardan sada qayrag’och, majn untol, shotut yoki Qoratut, terak, akatsiya, ayland, tuya, Qoraqarag`ay, archadan iborat.
O`zbekistonning hayvonot dunyosi juda boyligi, turli tumanligi, endemiklarining anchaligi, cho`l hayvonlarining xilma xilligi, har xil landshaftlar hayvonotining keskin farqlanishi, hayvonot dunyosining juda qadimiyligi bilan ajralib turadi.
O`zbekiston tabiatining xilma-xilligi, Kishilarning xo`jalik faoliyati, hayvonlarning tarkibi va geografik taqsimlani shiga ta'sir etgan. O`zbekistonning suvlarida baliqlarning 60 dan ortiq turi yashaydi, cho`llarimizda, daryo qayirlarida, tog` tizmalari va vohalarda sudralib yuruvchilarning 57 turi, sut emizuvchilarning 91 turi va qushlarning 410 dan ortiq turi tarqalgan. Bu hayvonlarning ba'zi turlari shu yerning o`zida paydo bo`lgan bo`lsa, boshqalari Turkistondan, shu jumladan O`zbekistonga boshqa qo`shni hududlardan o`tgan. Turkistonda paydo bo`lgan hayvon turlariga orol shipi va katta kurakburun baliq, Turkiston agamasi, Turkiston gekkoni, qum bo’g`ma iloni, xo`jasavdogar, Bobrinskiy qo`shoyog`i, ingichka barmoqli qo`shoyoq, ko`ksug`ur va boshqa ko`pgina turlar kiradi. Ular boshqa joylarda deyarli uchramaydi.
Hayvonot dunyosi – Respublikamizda Yevropa, Markaziy Osiyo, Hindiston va Afrika uchun xarakterli bo`lgan turlar uchraydi.
Masalan jayron – Markaziy Osiyoda ham bor. Baland tog`larda uchraydigan oqsichqon va qo`ng`ir ayiq Yevrosiyoning shimoliy rayonlari uchun xarakterlidir. O`zbekiston janubida uchraydigan kobra Hindiston uchun, cho`ldagi echkiemar, qum Efa iloni, to`qayda ko`p uchraydigan chiyabo`ri - Afrika uchun xarakterli.
Amudaryo uchun endemik hisoblangan qilquyruq yoki tosh baliqning Missisipi daryosida ikki turi uchraydi.
Cho`llarda yashaydigan hayvonlar shu sharoitga moslashgan va turlari ham shunga o`xshash.
Qumli, gilli, gipsli, toshloq, sho`rxok cho`llardagi hayvonlar bir-birovidan farq qiladi.
Qumli cho`lni xarakterli vakili gekkon kaltakesagidir.
Ularni barmoqlari taroqsimon tuzilishga ega, uni bir turi Sink gekkonidir. Barxanga ba'zan taqir va gilli cho`lga moslashgan, bo`yi 10 sm, sariq ranglidir, ustida och – yashil – Qoramtir dog`lari bo`ladi. Yana bir turi dumaloq bosh, kaltakesak tanasi 6 sm dan oshmaydi.
Agama kaltakesagi uzunligi 29 sm. gacha, tanasining ustida qator to`q sariq dog`lar bo`ladi, barcha cho`llarda uchraydi. Tog`li rayonlarda Turkiston agamasi uchraydi, bu cho`ldagi avlodidan yirik va uzun bo`ladi. Eng katta kaltakesak echkiemar, uni cho`l timsohi ham deb yuritiladi, uzunligi dumi bilan 1,5 m. gacha boradi
Mustahkamlangan qumlar orasida cho`l toshbaqasi uchraydi. Qumli cho`lda qum bo’g`ma iloni, o`q ilon, Efa iloni uchraydi.
Qum bug`ma ilonini bo`yi 70- 75 sm Qoramtirdan qum ranggacha bo`lib jigarrang dog`lari bor. Bu ilonni boshi tanasidan keskin ajralib turmaydi. U zaharsiz bo`lib qush, kaltakesak, yirik bo’g`ma hasharotlar bilan ovqatlanadi.
U o`z o`ljasini tropikdagi ilonlarga o`xshab bug`ib o`ldiradi va so`ngra yutadi. Bu ilonni Kishilar ko`lvor ilon deb yuritadilar.
O`q ilon u zaharsiz, uzunligi 1 m. gacha. Qum Efasi yoki charx ilon uzunligi 1 m. gacha bo`lib, qo`ng`ir sariq yoki qum rangida bo`ladi. Bosh qismida belgisi bo`lib yurganida o`zidan ovoz chiqaradi, tanasida tangachalar ishqalanib tovush chiqaradi. Bu ovoz charx tovushiga o`xshagani uchun charx ilon deb nom qo`yilgan. Bahorda va kuzda kunduzi, yozda esa kechqurun yuradi. U juda chaqqon bo`lib har qanday holatda ham chaqadi va qattiq og`riq beradi, burun yoki quloqdan qon kelish hollari bo`ladi. Ba'zan chaqqanda 3 kunda halok bo`lish mumkin. Boshqa hollarda Qishi oylab azob chekadi. Bu ilon Qizilqumni g`arbida va Surxondaryoda tez-tez uchrab turadi.
Qumli cho`lda kemiruvchilar ham ko`p uchraydi, bulardan ingichka oyoqli yurmonqoziq, qum sichqon, tipratikan, qo’shoyoq va boshqalar.
Qumli cho`llar uchun xarakterli bo`lgan sutemizuvchi cho`l mushugi, jayron, sayg`oq yoki oq quyruq uchraydi.
Qushlardan xo`jasavdogar, yilqichi, turg`ay, tentak qush va boshqalar uchraydi.
Jazirama yozda malla yurmonqoziq, toshbaqa yozgi uyquga ketadilar.
Gilli cho`llarda qalqon tumshuq ilon, chinqiroq (zaharli ilonlar oilasiga kiradi) mavjud. Bo`yi 70-80 sm. kallasi yassi, teppasida ko`ndalang Qora yo`llari bo`ladi. Odamni chaqsa qattiq og`riydi, shishadi va issiq chiqaradi. Ilon chaqqan kishi 10-15 kunda keyin tuzaladi. Gilli cho`llarda to`rg`ay, yo`rg`a tuvaloq, boy o`gli kabilar uchraydi.
Sho`rxok va toshloq cho`llarda hamma turlar uchrasa ham miqdori kam, cho`llardagi endemiklardan cho`l toshbaqasi, qumefasi, so’fito’rg’oy va boshqalar xos.