Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Adir va tog` oldi mintaqasi. Bu mintaqa uchun sariq ilon, chipor ilon (xavfsiz ilonlar) xos. Adirdagi ko`zoynakli ilon Bobotog`, Hisor, Zarafshon, Nurota tog`lari yonbag`rida, Surxondaryo vodiysida, Qarshi cho`lida uchraydi. Uning uzunligi 1,5 – 2 m. Gurza yoki ko`k ilon zaharli ilon bo`lib, uning zaharidan boshqa ilonlar chaqqanda foydalaniladi. Sut emizuvchilardan bo`rsiq, undan moyi va terisi uchun ovlanadi. Bo`rsiq yog`idan o`pka kasalligida foydalaniladi. Sariq sassiqqo`zan, tulkining mo`ynasi ondatradan keyin turadi. Qishda tog`oldi va yozda tog` o`rmonlariga tomon ko`tariladigan bo`rilar og`irligi 35-45 kg. gacha. Adirda ko`rsichqon, quyon, jayra keng tarqalgan. Keyingi vaqtda bu mintaqada norka ko`paytirilmoqda. G`allaorol rayonidagi maxsus mo`ynachilik xo`jaligida tez ko`paymoqda. U daryo va ko`l yaqinida in qurib, suv hayvonlari hasharotlar, qushlar bilan oziqlanadi.
Qushlardan burgut ko`p uchraydi. Miqqiy bular zararkunandalarni yo`qotadi. Adirda chil kakligi uchganida, chil-chil deb ovoz chiqaradi. Ko`k qarg’a aprelda kelib, sentabr oxirida uchib ketadi.
Adirning pastki qismida tuvaloq ko`p uchraydi. Tog`lardagi jarlarda ukki in qo`yadi.
Tog` mintaqasi. Tog` o`rmonlarida mo`ynali hayvon – o`rmon olMoxani (sonya) uchraydi. G`arbiy Tyanshanda ko`p uchraydi. Bu tog`ni yuqori qismida mo`ynali hayvon Menzbirsug`uri, malla sug`ur, uzun dumli sug`ur mavjud. Tog`da quyon, tulki, bo`ri va bo`rsiqlar ham bor. Tog`dagi qamishzorlarda to`ngiz uchraydi. Qo`ng`ir ayiq, tog` yovvoyi qo`yi (alqor), taka, kichik to`ngiz tog` hayvonlaridir. Bobotog`da, Ko`hitangda burma shoxli yovvoyi echki – morxo`r yashaydi.
Tog` mintaqasi qushlarga boy. Tog` o`rmonlarida qumrilar, zarg’aldoq, kakliklar, qizilishton, uzunquyruq, chittak, tasqara uchraydi. O`zbekistonda o`troq qushlardan sa'va bu tog`larga uya quyadi. Qorapeshona, karkinoq tog`lardagi o`rmonlarda yashaydi. Tog`larning archa o`rmonlaridagi boltatumshuk archa uruglari bilan oziqlanadi. Tog`ning bargli o`rmonlarida uzunquyruq bo`lib, bu qush Oqtosh, Xumson, Burchmulla va Namangan atroflarida uchraydi. Bulardan tashqari tog`larda Qizilquyruq, bulbul, tog` chumchug`i yashaydi.
Alp mintaqasi. 2700-2800 m. balandlikda. Bu balandliklarda Oloy tog` iloni, Himolay agamasi, kemiruvchilardan sug`ur, oqsichqon uchraydi. Yirik sut emizuvchilardan O`rta Osiyo mufloni, takakiyik va qoplon uchraydi. Qushlardan, yirikqush - ulor, yirtqich-boltayutar, tog`zog’chasi, shoxli to`rg`ay uchraydi. Tog` mintaqasidagi o`rmon sichqoni, Menzbir sug`uri, relikt, yumronqoziq, sudraluvchilardan Turkiston agamasi, Oloy tog` iloni va boshqalar endemik hayvonlardir. Suv havzalari atrofidagi to`qaylarda hayvonlarning o`ziga xoslari uchraydi. Suvlarda baliqlardan – ship, ilonbaliq, zog`ora baliq, sazan, laqqa baliq yashaydi. Tez oqar tog` daryolarida - oq baliq deb yuritiladigani Marinka yashaydi. Baliq bilan ovqatlanadigan – birqozon, Qorabuzov, qo`ton va boshqalar.
O`zbekistondagi cho`l yoki vohalarda, tog` yoki to`qayzorlarda, adirlarda, yaylovlarda - hamma joyda ham hayvonot dunyosi uchun o`ziga xos sharoit mavjud. O`ziga xos hayot sharoitida ma'lum darajada moslashgan hayvonlar yashaydi. Cho`l hayvonlari bo`z va sarg`ish rangda, ba'zilari butunlay suv ichmay yashaydilar. Ular o`zi iste'mol qiladigan o`simliklar tarkibidagi nam bilan qanoatlanadilar, ular jazirama issiqqa ham moslashgan, kunduzi soya - salqinda yoki inlarida jon saqlab kech kirishi bilan aktiv hayot boshlaydilar. Ko`pchilik cho`l hayvonlari chopqir, ko`zlari o`tkir bo`ladi.
O`zbekistonning hayvonot dunyosi qadimdan har xil xom-ashyo, go`sht va teri manbai bo`lib kelgan. Insoniyatning mehnat faoliyati natijasida o`lkamiz hayvonot dunyosi aziyat chekmoqda. Ularning turlarining soni keskin kamayib, ayrimlari esa yo`qolib ketmoqda. Shuning uchun biz hayvonlarni umumxalq himoyasiga olishimiz lozim.
MA’RUZA №8