Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Suvlarni muhofaza qilish. O’zbekistonning qurg`oqchil kontinental iqlimli cho’l, chala cho’l va tog` oldi dashtlari keng tarqalgan sharoitda suv muammosi hamisha eng jiddiy muammo bo’lib kelgan. So’nggi yarim asrda yangi-yangi cho’l massivlarining dehqonchilik uchun o’zlashtirilishi, mavjud ekin maydonlarining muttasil kengayishi, yangi-yangi suv omborlari va kanallar qurilishi bilan oqar suvlar tobora taqchilligining vujudga kelishi hamda ifloslanishi ko’plab jiddiy iqtisodiy-ijtimoiy va geoekologik muammolarni keltirib chiqardi. Xususan, Er osti suvlarini muhofaza qilishda jiddiy muammolar vujudga keldi. Mas., Farg`ona vodiysining ayrim hududlarida sizot suvlari neft bilan ifloslangan. Bu holat toza ichimlik va texnologik suv ta’minoti uchun jiddiy xavfga aylandi.
Kollektor-zovur shoxobchalaridagi ifloslangan suvlarning sho’rlik va minerallashganlik darajasi Orolbo’yi, Buxoro vohasi, Mirzacho’l va Farg`ona vodiysida tibbiy-ekologik jihatdan yo’l qo’yish mumkin bo’lgan darajadan 15 baravar ortdi.
1960-yillardan boshlab, O’rta Osiyoning eng katta suv havzasi – orol dengizi tezlik bilan quriy boshladi. Uning maydoni 1960 yilda 66,3 ming km² bo’lgan bo’lsa, 2001 yilga kelib 21,1 ming km² ga tushib qoldi. Suvining sho’rligi shu davr ichida 12,2⁰/₀₀ dan 65,1⁰/₀₀ gacha oshdi. Dengiz ostidan chiqib qolgan 45000 km² dan ortiq yer qumli hamda sho’rxok cho’lga aylandi. Shu tarzda Orol dengizi bo’yida yana bir quruq cho’l vujudga kelib, dengiz suvi yuzasining qisqarishi hisobiga tobora kengayib bormoqda. Orol bo’yidagi tabiiy, geoekologik va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat nihoyatda og`irlashib, jahon jamoatchiligini tashvishga solgan. Orol bo’yida vujudga kelgan noqulay geoekologik vaziyatni bartaraf etish muammosi vujudga keldi. Orol dengizi havzasining geoekologik holatining yomonlashgani faqat O’zbekiston emas, balki butun dunyo oldida turgan eng dolzarb geoekologik muammodir. Shuning uchun bu masalani hal qilishda Markaziy Osiyo davlatlari, boshqa xorijiy davlatlar, keng jamoatchilik, turli tashkilotlar bilan birgalikda faoliyat ko’rsatmoqdalar. Shu masala yuzasidan 1993 yilda Toshkent va Qizilo’rdada, 1994 yilda Nukus shahridagi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining yuqori darajadagi uchrashuvida Orol dengizi va uning atrofidagi hududlar geoekologik holatini yaxshilash maqsadida Xalqaro fond hamda Orol dengizi va Orolbo’yi mintaqasi muammolari bo’yicha davlatlararo kengash tuzish haqida qaror qabul qilindi. Unda Orol dengizi havzasidagi geoekologik holatni yaxshilashga mo’ljallangan chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi.
1993 yil 6 mayda O’zbekistonda «Suv va suvdan foydalanish to’g`risida» qonun qabul qilindi. Unda suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari aniq ko’rsatib berilgan.
Mutaxassislar O’rta Osiyo sharoitida ekinlarni sug`orishga gektariga o’rta hisobda salkam 8–10 ming m<sup>3</sup> suv sarflanishi maqsadga muvofiq ekanligini asoslab berganlar. Amalda esa O’zbekiston xo’jaliklarida 1960–90 yillar mobaynida sug`oriladigan har gektar ekin maydoniga 17,2 ming m³ suv sarflangan, ya’ni gektariga 7,3 ming m³ suv ortiqcha sarflanib isrof qilingan.
Lekin mustaqillik yillarida paxta ekin maydonlarining qisqarishi va sug`orishda tartib o’rnatilishi natijasida har bir gektar yerda sug`orishga sariflanadigan suv miqdori ancha kamaydi. Lekin ayrim viloyatlarda hali ham sug`orish normasidan ancha ko’p (Qashqadaryo viloyatida har gektar yerga 16 ming m<sup>3</sup>, Sirdaryo viloyatida 18 ming m<sup>3</sup>) suv sarflanadi.
O’zbekistonda Orol va uning atrofi muammosidan tashqari, oqar suvlar va er osti suvlaridan oqilona foydalanish hamda ularni muhofaza qilish bo’yicha ham tadbirlar amalga oshirildi.
Mamlakatda suv resurslarini muhofaza qilishning ikki asosiy yo’nalishi, ya’ni suv resurslarini tejash va ularning ifloslanishi hamda minerallashish darajasi ustidan nazorat o’rnatish birday muhim muammolardir. Suvlar sifatining yomonlashuvi aksariyat hollarda oqova, qaytarma va sanoat chiqindi suvlarining toza suvlarga qo’shib yuborilishi bilan bog`liq. Binobarin, qaytarma va oqova suvlarni tozalash dolzarb vazifadir. Tozalangan bu suvlardan ekin dalalarini sug`orish va yaylovlarga suv chiqarishda foydalanish mumkin. Sanoat korxonalarini esa aylanma suv ta’minotiga o’tkazish lozim: bunda korxona ishlatilgan suvni o’ziga kerakli darajada tozalab, undan qayta foydalanadi. Ayrim kimyo korxonalarining hozirgi texnologiya darajasida deyarli tozalab bo’lmaydigan suvlarini alohida havzaga yig`ib bug`latib yuborish maqsadga muvofiq. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda shaharlardagi vodoprovodlar bir sistemali. Buning oqibatida ichishga ham, yuvinish, kir yuvishga ham, yozda sepish va sug`orishga ham tozalangan suv sarflanadi. Toza suvni tejash uchun vodoprovodlarni 2–3 sistemali foydalanishga o’tkazish zarur.