Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Tuproqni muhofaza qilish.
O’zbekiston xo’jaligi uzoq yillar davomida asosan qishloq xo’jaligiga, 1-navbatda, paxta xom ashyosi etishtirishga o’ta ixtisoslashtirilishi natijasida obikor, ya’ni sug`oriladigan erlardagi tuproqlarning meliorastiya holati ancha yomon ahvolga tushib qoldi. Obikor erlarning asosiy qismi cho’l va tog` etagi chala cho’llarida tarqalganligidan ularning tuproq-meliorativ holatida sho’rlanish kuchaydi.
1960–80 yillar davomida sho’rlangan va meliorativ holati yomon erlarni ko’plab o’zlashtirish hisobiga respublikada sho’rlangan erlar maydoni ortib, hozirgi vaqtda ularning umumiy mayddoni 2,0 mln. gektarga etdi. Bu erlarning yarmiga yaqini o’rtacha va kuchli darajada sho’rlangan. Qoraqalpog`iston Respublikasi, Buxoro, Sirdaryo viloyatlarining erlari deyarli butunlay sho’rlangan, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida esa sho’r bosgan erlar 60–70%ni tashkil etadi. Tuproqning asosiy sifat ko’rsatkichi hisoblangan unumdorlik Sirdaryo viloyatida 30–35% pasayib ketgan. Tuproqning ishlab chiqarish imkoniyatiga putur etkazuvchi asosiy salbiy ekologik omillardan biri–suv va shamol eroziyasidir. Shamol eroziyasi, ya’ni tuproqni shamol uchirishi ro’y beradigan erlar mayddoni 2,1 mln. gektarga, suv eroziyasi ta’siridagi maydonlar esa 0,7 mln. gektarga teng. Bu salbiy jarayonlar Buxoro, Farg`ona, Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari va Qoraqalpog`iston Respublikasi hududida ayniqsa ko’p zarar keltiradi. Mamlakatdagi 22 mln. gektar yaylovlarning 6 mln. gektari shamol, 3 mln. gektari esa suv eroziyasi ta’siridadir.
DDT, pestistididan foydalanish 1983 yilda taqiqlangan, lekin undan qishloq xo’jaligida foydalanish 1990 yilgacha davom etdi. Hozirgi vaqtda uning tuproq tarkibidagi miqdori ancha kamaygan bo’lishiga qaramay yo’l qo’yish mumkin bo’lgan miqdordan 2–3 baravar ko’p. Kimyoviy o’g`itlardan foydalanish ham juda kam ekologik samara berib kelgan; chunonchi, fosfor-kaliyli kimyoviy o’g`itlarning 30%, azotli o’g`itlarning esa 50%ni o’simliklar o’zlashtira olmay, ular tuproqlarni ifloslaydi yoki er usti va er osti suvlariga o’tib ketadi.
Mineral o’g`itlarning ko’plab ishlatilishi ham tuproqning zaharlanishiga, tuproq mikroorganizmlarining ko’plab qirilib ketishiga sabab bo’ldi.
Tuproqlar strukturasi va hosildorligini tiklash, ularni mineral o’g`itlarni normadan ortiqcha ishlatib zaharlamaslikning asosiy yo’li dehqonchilikdagi an’anaviy usullar, ya’ni organik o’g`itlardan tobora keng foydalanishga va almashlab ekishga katta e’tibor berishdan iborat.
O’zbekiston tuproqlari ekologik holatining yomonlashishiga haydalma qatlam ostida zich, berch qatlamning vujudga kelishi sabab bo’ladi. Har yili erlarni og`ir traktorlar bilan bir xil chuqurlikda, ya’ni 30 sm gacha qayta-qayta haydash zich, modda almashinuviga deyarli imkon bermaydigan berch qatlamni hosil qiladi. Erlarni chuqur shudgorlashga (haydashga) o’tish tuproqlarni muhofaza qilishdagi eng istiqbolli yo’llardan biridir.
Tuproqlar zaharlanishining oldini olishning asosiy yo’li esa zaharli ximikatlar – insektistid, gerbistid, pestistid va defoliantlardan kam foydalanib, ekinlar zararkunandalariga qarshi kurashda biologik usullarni jadallik bilan joriy etishdir. Mineral o’g`itlardan, zaharli ximikatlardan me’yoridan ortiqcha foydalanish tuproqlarning tabiiy yo’l bilan tiklanishiga imkon beruvchi mikroorganizmlar, eng oddiy (mayda) organizmlar, shuningdek, chumoli, chuvalchang, kemiruvchilarning qirilib ketishiga olib keladi. Shuning uchun tuproq tirik organizmlarining qirilib ketishiga yo’l qo’ymaslik zarur.
Akademik M. Muhammadjonovning ma’lumotlariga ko’ra, zaharlanmagan 1 ga erdagi chuvalchanglar soni 5–6 mln.ga etadi. Bu jonivorlar tuproqning ona jinsini va barcha organik qoldiqlarni qayta ishlab beradi, tuproqni havodagi erkin kislorod bilan boyitadi, unda fiziologik faol moddalar hosil qiladi, tuproqni yumshatadi, undagi kimyoviy reakstiyalarga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xullas, chuvalchanglar tuproqning suv, fizik va kimyoviy rejimiga, unumdorligiga ta’sir etib, o’simliklar undan unumli foydalanishiga sharoit yaratadi. Ekologik jihatdan nisbatan sof tuproqlarda chuvalchanglar yiliga o’z ovqat hazm qilish a’zolari orqali 300–400 tonnagacha tuproqni o’tkazib, har 8–10 yilda butun haydalma qatlamni qayta ishlab, go’yo yangilaydi.
Tuproqlar muhofazasi bilan bog`liq navbatdagi eng muhim vazifa – tuproqlar eroziyasi va cho’l chekkasidagi yerlarda (vohalarning chekkalarida) tuproqlarni qum va tuz bosishining oldini olishdan iborat. Buning uchun cho’ldagi o’simlik qoplamini asrash, qumli tuproqlarni haydaganda uning namligiga e’tibor berish, jo’yaklarni shamol yo’nalishiga ko’ndalang o’tkazish va boshqa agrotexnik qoidalarga amal qilish zarur.