Buxoro davlat universiteti pedagogika fakulteti psixologiya kaedrasi

2.2. Fanninig metodologik asoslari. 
Psixologiya fanining tadqiqot metodlari. Barcha tabiiy va ijtimoiy fanlar 
singari psixologiya ham bundan keyingi tahlilini taqazo qiluvchi faktlarning 
to’plashning ikkta metoliga – o’z navbatida qator shakillari mavjud bo’lib, ularning 
mohiyatini o’zgartirmaydigan kuzatuv va eksperiment o’tkazish metodlariga egadir. 
Psixologiyada ilmiy bilishning ushbu vositalari mavjudligi (garchi bu har qanday 
fanda, umuman olganda, tomomila o’z-o’zidan tushunarli deb hisoblansa ham) ni 
alohida ta’kidlash zarurati shundan kelib chiqadiki, idiealistik psixologiya yuqorida 
bayon etilgan sabablarga ko’ra, kuzatuvchi o’z- o’zini kuzatish bilan cheklanib, 
psixologik tadqiqotda, ayniqsa oliy darajadagi psixik jarayonlarni o’rganishda, 
eksperementning biron bir jiddiy rol o’ynashni inkor etib keladi. 
Psixologiya fanining metodlari 
1) Kuzatuv 
a) uzluksiz; 
b) o’zini-o’zi kuzatish 
2) Tajriba usuli 
a) laboratoriyada tajriba o’tkazish; 
b) tabiiy sharoitda tajriba o’tkazish 
v) kesma 
3) So’rovnoma 
a. Suhbat 
b. Tarjimaixol 
c. Intervyu 
d. Sostiometriya 
e. Test 
f. Statistik ma’lumotlarni qayta ishlash 
Kuzatuv agar u tashqi hodisalarni tasvirlash bilan cheklanibgina qolmasdan, 
balki ushbu hodisalarning psixologik tabiyatini izohlab berish darajasiga ko’tarilsa, 
psixik tadqiqot metodi bo’la oladi. Kuzatuvchining mohiyati psixologik faktlarni 
faqat hisobga olishdan emas, balki bu psixologik faktlarning sabablarini ilmiy nuqtai 

---

35 
nazardan izoxlab berishdan iboratdir. Faktlarni hisobga olish bilan turmushdagi 
oddiy kuzatuvchilar deb atalmish kuzatishlar chog’ida shug’ullaniladiki, kishi u yoki 
bu ishlar, xatti- harakatning sabablarini tusmol Bilan izohlaydi. Turmushdagi 
kuzatuvchilar ilmiy kuzatuvchilardan avvalo o’zining tasodifiyligi, uyushmaganligi 
va rejasizligi bilan farq qiladi. Unda psixik faktning hosil bo’lishi va uning 
kechishiga ta’sir qiladigan barcha muhim shart sharoitlar kamdan- kam hisobga 
olinadi. Biroq turmushdagi kuzatuvchilar son- sanoqsiz ravishda o’tkazilib turishi 
va mezon sifatida ixtiyorida kundalik tajribaning mavjudligi vajidan oqibat natijada 
ba’zan psixologik donishmandlikni rastianal mag’zini hadiya etadi. Turmushdagi 
son sanoqsiz psixologik kuzatuvchilarning natijalari maqol va maqollarda 
mujassamlashgan va o’rganish uchun muayan qiziqish tug’diradi. 
Kuzatishdan farqli o’laroq, psxologik eksperement tadqiqotchining 
sinalayotgan faoliyatiga faol aralashuvi mumkinligini nazarda tutudi. Jumladn, 
tadqiqotchi psixologik fakt aniq namoyon bo’lishiga, uning eksperimentchi 
xohlagan yo’nalish bo’yicha o’zgartirishlarga, har jihatdan tadqiq qilish uchun bir 
necha marotalab takrorlanishga imkon beradigan shart- sharoitni yaratadi. 
Eksperement metodning ikkta asosiy turi farqlanadi: labaratoriya eksperimenti va 
tabiiy eksperiment. 
Labaratoriya eksperimentning xarakterli belgisi faqat uning labaratoriya 
sharoitlarida maxsus psixologik asbob- uskunalar yordamida o’tkazishlarida va 
sinaluvchining xati- harakatlari yo’l- yo’riqqa qarab sodir bo’lishi bilgangina emas, 
balki sinalayotganini biladigan sinaluvchi kishining munosabati bilan ham 
belgilnadi. Labaratoriya eksperimenti yordamida diqqatning xossalarini, idrok, 
xotira va boshqalarning o’ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish mumkin. Hozirgi 
paytda labaratorya eksperimentining ko’pincha shunday tarzda o’tkazishadiki, unda 
odam odatdagi sharoitlarda bajarishi mumkin bo’lgan faoliyatning ba’zi psixologik 
jihatlari modellashtirilib qo’yiladi. Jumladan, eksperimentning anchagina hissiy 
zo’riqish vaziyati modellashtirilib, uning jarayonida sinaluvchi, masaln, kasbi kori 
uchuvchi bo’lgan kishi anglangan echimlar qabul qilishi, yuksak darajadagi 

---

36 
uyg’unlikni taqazo etadigan murakkab xarakatlar qilishi, prborlardagi 
ko’rsatkichlarga munosabat bildirishi va h. k lar belgilab qo’yilgan bo’lishi mumkin.
Tabiiy eksperiment (birinchi martda 1910 yilda A. F. Lazurskiy taklif etilgan) 
mo’ljalanganligiga ko’ra, eksperiment o’tkazilayotganini biladigan sinaluvchida 
hosil bo’ladigan zo’riqishga yo’l qo’ymasligi va tadqiqotni odatdagi, tabiiy 
sharoitlarga (dars, suhbat, o’yin, uy vazifalarni bajarish va boshqalar) ko’chishi 
lozim. 
Psixologik-pedagogik 
tadqiqot 
vazifalarini 
bajaradigan tabiiy 
eksperiment 
psixologo – pedagogik eksperiment deb ataladi. Har xil yosh bosqichlarida 
o’quvchilarning 
bilish 
imkoniyatlarini 
o’rganishda, 
o’quvchi 
shaxsni 
shakllantirishni konkret yo’llarini anqlashda uning roli benihoya kattadir. Hozirgi 
payitda labaratoriya eksperimenti bilan tabiiy eksperimentning bir – biridan farqi 
juda ham shartli bo’lib, ular mutlaqlashtirillmasligi kerak. 
Hozirga qadar biz tadqiqiy metodlar haqida so’z yuritik. Bu metodlar 
yrdamida olim ilmiy bilish uchun muhim faktlarni aniqlashi, u yoki bu 
qonuniyatlarning mavjudligini kashf etilishi, psixik hodisalarning sirli mehanizimini 
topishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ushbu metodlar vositasida amalga 
oshiriladigan tadqiqotlar predmeti psixologiya faning predmetiga mos keladi. 
Test- qisa mudatli topshiriq bo’lib, uning bajarilishi ba’an bir psixik funkstiyalar 
mukammaligini ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Testlar yordamida ayrim 
qobilyatlarning, ko’nikmalarning, malakalarning bor yo yo’qligini aniqlashga, u 
yoki bu kasb sohasida ishlashi uchun layoqatlilik darajasini va h.k. larni bilishga 
harakat qilinadi. Psixologik testlar, jumladan, kosmonavtik kosmik parvozga 
psixologik jihatdan tayorgarlik darajsini aniqlash lozim bo’lib qolganida, 
sinaluvchilar o’qishningalohida usullari qo’llanilgan eksperimental guruppalarda 
bilimlarni qanday o’zlashtrilganliklarini bilish zarurati tug’ilgan paytlarda, 
shuningdek boshqa hollarda qo’llaniladi. 
Shu bilan birga konkret psixologik metodikalarning ko’pchiligi uchun xos 
bo’lgan ba’zi umumiy belgilarni ham alohida ajratib ko’rsatish mumkin. Buni 
normal ravojlangan va va aqliy jixatdan zaif bolalarda diqqatning barqarorligi 

---

37 
yoshga taalluqli tafovutlarni o’rganish vazifasi qo’yilgan tadqiqot misolida ko’rib 
o’tamiz. 
Tadqiqot odatdagidek to’rt bosqichga ajratiladi. 
Birinchi bosqich-tayyorgarlik bosqichi. Bunda xar xil vositalar yordamida 
material o’rganiladi dastlabki ma’lumotlar to’planadi (o’quv mashg’ulotlari va 
mkhnat faoliyati chog’ida, turmushda ataylab uyushtirilgan suhbatlar jarayonida 
kuzatuvdan foydalaniladi, ba’zan maxsus tanlangan savollar yozilgan anketalar 
qo’llaniladi, biografik ma’lumotlar aniqlanadi, anamnez to’planadi, ya’ni tadqiq 
qilinayotgan faktlar hosil bo’lishiga qadar mavjud shart-sharoitlar ta’riflanadi va 
xokozolar). 
Ikkinchi bosqich-xususan eksperimental bosqich bo’lib, tadqiqotning kankret 
metodikasi amal qiladi va o’z navbatida bu bosqich birin ketin qo’llaniladigan qator 
bo’g’inga eksperiment seriallarga bo’linadi. 
Tadqiqotning uchunchi bosqichi-tadqiqot ma’lumotlarni sifat jixatdan qayta 
ishlashdir. U psixologiyaning matematik aparatini dastlab ilgari surilgan 
gipotezaning tasdig’i tarzida olingan hulosalarning xaqqoniyligi xaqida hukm 
chiqarish imkonini beradigan turli xildagi statik usullari va ehtimolilik 
nazariyasining asosiy qoidalarini qo’llashni taqozo etidi. 
Tadqiqotning to’rtinchi bosqichi-olingin ma’lumotlarni izohlab berish, ularni 
psixologik nazariya asosida talqin qilish, gipotezaning to’g’ri va noto’g’riligini uzil 
kesil aniqlashdan iboratdir. 
Barcha tabiiy va ijtimoiy fanlar singari psixologiya ham bundan keyingi 
tahlilni taqozo qiluvchi faktlarni to’plashning ikkita metodiga – o’z navbatida qator 
shakllari mavjud bo’lib, ularning mohiyatini o’zgartirmaydigan kuzatuv va 
eksperiment o’tkazish metodlarigsha egadir. 

---

38 
XULOSA Psixologiya fanining hozirgi holatini uning rivojlanishidagi 
sezilarli ko'tarilish davri deb baholash mumkin. So'nggi o'n yilliklarda psixologik 
tadqiqotlar jabhasi kengayib, yangi ilmiy yo'nalishlar va fanlar paydo bo'ldi. 
Psixologiyada ishlab chiqilayotgan muammolar doirasi o'sib bormoqda, uning 
kontseptual apparati o'zgarib bormoqda. Metodika va tadqiqot usullari 
takomillashtirilmoqda. 
Psixologiya 
doimo 
yangi 
ma'lumotlar, 
uning 
muammosizligining barcha asosiy yo'nalishlari bilan bog'liq bo'lgan qiziqarli 
farazlar va tushunchalar bilan boyib boradi. Psixologiya fani ijtimoiy amaliyotning 
turli sohalarida yuzaga keladigan turli xil muammolarni hal qilishda tobora faol 
ishtirok etmoqda. Yuridik psixologiyaning murakkab va ko'p qirrali kursi yuristlarga 
huquqiy tartibga solishning ijtimoiy va psixologik mohiyati, qonun bilan tartibga 
solinadigan munosabatlar sohasidagi inson xatti-harakatlarining psixologik 
xususiyatlari to'g'risida tushuncha berish uchun mo'ljallangan. Huquqiy tartibga 
solish ob'ektiv ravishda ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik qonunlar bilan shartlangan. 
Faqat yuridik bilimlarni odamlarning xulq-atvori psixologiyasi bilimlari bilan sintez 
qilish orqali advokat vakolatli mutaxassisga aylanishi mumkin. Huquqshunos 
psixologiyani o'rganishda advokat odamlarning atrof-muhit bilan o'zaro 
munosabatlarining qonuniyatlarini, ijtimoiy moslashuvchan va deviant shaxs xulq-
atvorini shakllantirish xususiyatlari va sharoitlarini, shaxsiyatni jinoyat qilishning 
psixologik omillarini o'rganadi. Yuridik psixologiyaadvokatni jinoiy xatti-
harakatlarning tizimli tahlili, tergov va sud faoliyatini tashkil etishga tarkibiy 
yondoshish bilan qurollantiradi. XIX asrning oxirida mustaqil bilim sohasi sifatida 
paydo bo'ldi. yuridik psixologiyahozirgi kunda huquqiy ta'limning ajralmas qismiga 
aylanib, huquqning barcha sohalarini yagona asosda - "inson omili" asosida 
birlashtirmoqda. 

---

39