Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti
boryapti. Mavzular tugab, vaqt esa tig‘izlashib boryapti
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Ona tili (Morfologiya) o`quv qo`llanma 13-dekabr (1)
|
boryapti. Mavzular tugab, vaqt esa tig‘izlashib boryapti.
Misollardan ko‘rinyaptiki yetakchi va ko‘makchi fe’llar o‘rtasida so‘z ham kelishi mumkin ekan. 167 Ko‘makchi fe’l bog‘lanadigan yetakchi fe’l tuzilishiga ko‘ra s o d d a (isib ketmoq, ayta ko‘rma), q o‘sh m a (sotib ola qolmoq, ishlab chiqara boshlamoq), j u f t (aylanib-o‘rgilia boshladi, qo‘llab- quvvatlab yotibdi) fe’l bo‘lishi mumkin, takroriy fe’l (aytib-aytib qoʻydi) Bilib oling. Fe’l xarakteridagi iboralar ham yetakchi fe’l sifatida keladi. M.: qovun tushirib qoʻydi, yuragi yorila yozdi. Ko‘makchi fe’llarni yetakchi fe’lga bog‘lanib kelish imkoniyatiga ko‘ra besh guruhga ajratish mumkin. I .Yetakchi fe’lga faqat -a/-y ravishdosh qo‘shimchasi vositasida bog‘lanadigan ko‘makchi fe’llar № Ko‘makchi fe’l Ma’nosi 1 2 boshla yoz Harakat va holatning boshlanish ma’nosini ifodalaydi: o‘qiy boshladi, gapira boshladi. Harakat va holatning bajarilishiga oz qolganlik ma’nosini: yiqila yozdi, kula yozdi. II. Yetakchi fe’lga faqat -b/-ib ravishdosh qo‘shimchasi vositasida bog‘lanadigan ko‘makchi fe’llar № Ko‘makchi fe’l Ma’nosi 1 2 3 4 5 6 7 yot yur o‘tir kel boʻl chiq bit(bitir) Harakat va holatning davomiyligini ifodalaydi: o‘qib yotibdi, ko‘rib yotibdi. Harakat va holatning davomiyligini ifodalaydi: qarab yur, oʻqib yur. Yetakchi fe’lga bog‘lanib, harakat va holatning davomiyligini ifodalaydi: yozib o‘tirmoq, tinglab o‘tirmoq. Harakat-holatning davomiylik va yo‘nalaishini ifodalaydi: aytib kel, borib kel. Harakat va holatning to‘la bajarilishini ifodalaydi: yozib bo‘ldim, ko‘rib bo‘ldim. Harakat-holatning to‘la bajarilishini ifodalaydi: surishtirib chiq, ko‘rib chiq. Harakat va holatning to‘la-to‘kis bajarilishini ifodalaydi: yonib bitgan. Chigit ekib bitirildi. 168 8 9 10 11 12 13 yet o‘t tush o‘l qara boq Bu ko‘makchi fe’l ham harakat va holatning to‘la bajarilishini anglatadi: pishib yetgan,tushunib yetdi. Ish-harakatning tugalligini va alohida e’tiborga molikligini ifodalaydi: yutuqlarni sanab o‘tdi, bayram bo‘lib o‘tdi. Harakatning to‘la bajarilishi yoki yo‘nalishi ma’nosini: Bola devordan oshib tushdi. Harakat-holatning odatdagidan yuqori darajada ekanligini ifodalaydi: chanqab o‘ldim, sog‘inib o‘ldim: davomiylikni ham: mudrab o‘ldi. Harakat-holatni sinash uchun bajarishni: chiqib qara, yoqib qara. Bu ham sinash ma’nosini ifodalaydi: chiqib boq, qarab boq. III. Yetakchi fe’lga ham - b/- ib, ham - a/- y ravishdosh qo‘shimchalari vositasida bog‘lana oladigan ko‘makchi fe’llar № Ko‘makchi fe’l Ma’nosi 1 2 3 4 5 bil tur bor sol ko‘r Harakatni bajarishga qodirlik ma’nosini: yoza biladi, ishlata bildi, aytib bildi. Harakat-holatning davomiylik ma’nosini: ishlab tur, o‘qib tur, yoza tur, qo‘ya tur. Harakat-holatning davomiylik ma’nosini: begonalashib boryapti, uzoqlashib boryapti, unuta bordi. Harakatning to‘la-to‘kis bajarilishini, shuningdek, harakatning tugashi zamonoq, keyingi harakatning boshlanishini ifodalaydi: aytib solmoq, kela solib(gap boshladi), ola solib(qochdi). Harakat-holatning sinash uchun bajarilish ma’nosi: o‘ylab ko‘r, haydab ko‘r. -a/-y bilan birikkanda, bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi: bora ko‘rma, ola ko‘rma. Izoh: -ma boʻlishsiz qoʻshimchasiz ham inkorni ifodalaydi: bora koʻr, ayta koʻr. 169 IV. Mustaqil fe’lga - b/- ib va hech qanday grammatik vositasiz bog‘lana oladigan ko‘makchi fe’llar № Ko‘makchi fe’l Ma’nosi 1 2 3 qo‘y yubor tashla Harakat-holatning qay holatdaligini bildiradi: aytib qo‘ydi/ aytdi-qo‘ydi, ilib qo‘ydi / ildi-qo‘ydi, sindirib qo‘ydi / sindirdi-qo‘ydi; harakatni bir marta bajarilishini: qarab qo‘ydi. Davomiylik, shuningdek harakat-holatning tez yuzaga kelishini ifodalaydi: yig’ib yubor, toʻkib yubordi/toʻkdi-yubordi, tashlab yubordi/tashladi- vordi (Izoh: vordi shaklida ishlatiladi). Harakatning toʻla,tez bajarilishini ifodalaydi:yozib tashladi/ yozdi-tashladi,toʻkib tashladi/toʻkdi- tashladi. V. Yetakchi fe’lga ham -b/-ib, ham –a/-y, ham hech qanday grammatik vositasiz bog‘lana oladigan ko‘makchi fe’llar № Ko‘makchi fe’l Ma’nosi 1 2 3 4 ol ber qol ket Harakat va holatning bajarishga qodirlik: ko‘rib oldi/ ko‘ra oldi/ ko‘rdi-oldi. Harakat va holatning bajarilishiga qarshilik yo‘q, shuningdek, davomiylik modal ma’nolarini ifodalaydi: aytib ber, yozib ber, ayta ber, yoza ber, yozdi-berdi, aytdi-berdi. Izoh: ver shaklida ham kelib yetakchi fe’lga qo‘shilib yoziladi: aytaver, boraver. Harakatning holatga aylanib qolishini ifodalaydi: ko‘rib qoldi, uxlab qoldi, kela qol, qola qol,ketdi- qoldi, keldi-qoldi. Harakatning to‘la va kuchli bajarilishini, shuningdek, davomiylik ma’nosini ifodalaydi: aytib ketasan / aytasan-ketasan, yozib ketdi / yozdi-ketdi, o‘lib ketasan / o‘lasan-ketasan, yig‘ilib ketdi, o‘qiy ketdi. 170 Ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’lga -b/-ib ravishdosh qo‘shimchasi bilan bog‘langanda, boshqa ma’no, -a/-y ravishdosh ko‘rsatkichi bilan bog‘langanda o‘zga ma’no ifodalab keladi ( III hamda V guruh jadvallariga qarang). Fe’lning grammatik kategoriyalari hamda ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi. Ma’lumki, fe’l so‘z turkumida beshta grammatik kategoriya mavjud. Ularning fe’lning harakat tarzida o‘rni quyidagicha: Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasining -ma qo‘shimchasi ham ko‘makchi, ham yetakchi fe’l tarkibiga kela oladi. Masalan, aytib yurma, o‘ylab ko‘rma, kelmay tur, o‘qimay qo‘ydi, olmay qo‘yma, kirmay qo‘yma. Nisbat kategoriyasining o‘zlik va orttirma nisbatlarining qo‘shimchalari faqat yetakchi fe’l tarkibida keladi: artinib oldi, yopinib chiq, yuvina boshladi, kiyintirib qo‘y, yozdirib bo‘ldi . Majhul nisbatning qo‘shimchasi esa doim ko‘makchi fe’l tarkibida bo‘ladi: aytib qo‘yildi, tozalab bo‘lindi, so‘rab chiqildi. Birgalik nisbatning ko‘rsatkichi odatda ko‘makchi fe’l tarkibida: aytib o‘tishdi, o‘qib berishdi, yoza boshlashdi. Yetakchi tarkibida unumsiz bo‘lsa-da, kela oladi: ishlashib bo‘ldi, ko‘rishib ketdi, o‘ylashib oldi. Ba’zan ham yetakchi, ham ko‘makchi fe’l tarkibida kelishi mumkin: ishlashib ketishdi, aytishib turishdi. Fe’lning zamon, mayl, shaxs-son kategoriyalarining ko‘rsatkichlari ko‘makchi fe’l tarkibida bo‘ladi: tugab bor/yap/ti, o‘ylab ko‘rishsa, ketib bor/moq-da/man(-san…) , yozib bo‘l/di/m(- ng…) , qarab qo‘y/a/man(-san,-di…). Demak, nisbat va bo‘lishli-bo‘lishsizlik qo‘shimchalari yetakchi fe’l tarkibida ham, ko‘makchi fe’l tarkibida ham ma’nosiga qarab qo‘shilib kelishi mumkin, zamon, mayl, shaxs- son qo‘shimchalari esa ko‘makchi fe’llarga qo‘shilib keladi. Fe’lning sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, ya’ni vazifadosh shakllarining qo‘shimchalari ko‘makchi fe’llar tarkibiga qo‘shilib keladi. Masalan, o‘tib borar, sinib yotgan, yonib bitgan, aytib o‘tiribdi, yetib kelgach, tinglab o‘tirgani, anglay olish, ko‘ra bilish. Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi odatda morfologik yozuv tamoyilida yoziladi, chunki yetakchi va ko‘makchi fe’llar ajratib yoziladi. O‘z navbatida ber ko‘makchi fe’li mustaqil fe’lga -a ravishdoshi vositasida bog‘lansa, ver shaklida o‘qiladi hamda yetakchi fe’l bilan qo‘shilib yoziladi. Masalan, ayta ber – aytaver, yoza ber – 171 yozaver. Ol ko‘makchisi yetakchi fe’lga -a ravishdoshi bilan bog‘lanadigan bo‘lsa, elliziya hodisasiga ko‘ra yetakchi fe’l tarkibidagi -a qo‘shimchasi talaffuz va yozuvda tushib qoladi. Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasining qismlari esa qo‘shib yoziladi: yoza oldi – yozoldi, bora oldi – boroldi. Demak, mazkur ikki ko‘makchi fe’l fonetik yozuv tamoyiliga ko‘ra ham yozilar ekan. Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi shaklan fe’l + fe’l shaklidagi qo‘shma fe’lga o‘xshab ketadi, lekin unutmaslik lozimki, fe’l + fe’l shaklidagi qo‘shma fe’lning har ikki qismi o‘z ma’nosi bilan turadi: sotib olmoq, olib kelmoq, ishlab chiqarmoq. Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasining ma’nosi esa yetakchi fe’l ma’nosiga teng bo‘ladi: yozib tashla = yoz, ishlab tur = ishla, ko‘rib qoldi = koʻrdi, pishib yetgan = pishgan. Bu holat tabiiy, chunki ko‘makchi fe’llar lug‘aviy emas, balki o‘ziga xos xususiy grammatik ma’no ifodalab keladi. Download 1.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|