Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti

so‘z turkumlari. 
1. Fe’lning harakat nomi. M.: Bolalar, o‘qish/ni emas, uqish/ni 
o‘rganing. 
2.Ot xarakteridagi barcha olmoshlar. M.: Men/dan me/ni so‘rama. 
3. -ov shaklidagi jamlovchi son. M.: Ikkov/i/ning maqsadi bir. 
Eslatma.Bilish 
lozimki, 
jamlovchi 
sonlarga 
kelishik 
qo‘shimchalari egalik qo‘shimchlaridan keyin qo‘shilib keladi.
B. 
Quyidagi 
so‘z 
turkumlari 
otlashganda 
kelishik 
qo‘shimchalarini qabul qilib, turlanadi.
1. Sifat. M.: Yaxshi/ga yondash, yomon/dan qoch.
2. Son. M.: Birniki mingga, mingniki tumanga. 
3. Olmosh. M.: Hamma/ning ko‘zi sen/da. 
4. Fe’lninfg sifatdosh shakli. M.: Maqtangan/ning uyini ko‘r, 
Kerilgan/ning to‘yini.
5. Ravish. M.: Ko‘p/ni ko‘rib fikr qil, oz/ni ko‘rib shukur qil. 
 6. Undov. M.:Salomi/ga yarasha javob.
7. Taqlid. M.: Bidir-bidir/dan foyda yo‘q. 
8. Modal. M.: Bor/dan yo‘q bo‘lmaydi, yo‘q/dan bor.
 
Kelishik qo‘shimchalarining sinonimiyasi 
 
Kelishik qo‘shimchalari gap tarkibida ma’lum sintaktik vaziyatga 
ko‘ra o‘zaro ma’nodosh bo‘lib keladi. 
1. -ning affiksi -dan affiksi bilan ma’nodosh bo‘ladi. Bunda 
qaralmish otlashgan so‘z bo‘lishi zarur. M.: o‘quvchilar/ning 
savodlisi - o‘quvchilar/dan savodlisi, mahsulot/ning ko‘pi -  
mahsulot/dan ko‘pi. 
Eslatma: -ning -ni bilan ma’nodosh bo‘la olmaydi. “Kamolaning 
kitobi” birikmasini “Kamolani kitobi” tarzida qo‘llash uslubiy 
xatodir.
2. -ni tushum kelishigi qo‘shimchasi -ga, -da, -dan qo‘shimchalari 
bilan ma’nodosh bo‘ladi. M.: mavzu/ni tushunmoq – mavzu/ga 
tushunmoq, non/ni oling – non/dan oling, shahar/ni aylanmoq– 
shahar/da aylanmoq. 
 3. Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga tushum (-ni), chiqish
(-dan), o‘rin-payt(-da) kelishiklarining qo‘shimchasi bilan sinonim 

---

63 
bo‘ladi. M.: mavzu/ga tushunmoq – mavzu/ni tushunmoq, bekat/ga 
tushmoq – bekat/da tushmoq – bekat/dan tushmoq.
4. -da o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi -ni, -ga, -dan affikslari 
bilan sinonim bo‘ladi. M.: shahar/ni aylanmoq– shahar/da aylanmoq, 
bekat/ga tushmoq – bekat/da tushmoq – bekat/dan tushmoq.
5. Chiqish kelishigi to‘rtta kelishik bilan ham ma’nodosh bo‘la 
oladi. M.: o‘quvchilar/dan savodlisi – o‘quvchilar/ning savodlisi, 
non/dan oling – non/ni oling, bekat/dan tushmoq– bekat/ga tushmoq 
– bekat/da tushmoq. 
 
Kelishik qo‘shimchalarining ko‘makchilar bilan sinonimiyasi 
1. -ni tushum kelishigi qo‘shimchasi haqida, to‘g‘risida, xususida
ko‘makchilari bilan sinonim bo‘ladi. M.: o‘qigan asari/ni so‘zlab 
berdi - o‘qigan asari haqida so‘zlab berdi. 
2. Jo‘nalish kelishigining -ga qo‘shimchasi uchun, sari, tomon, 
qarab, sababli, tufayli, vajdan, haqida ko‘makchilari bilan 
ma’nodosh bo‘ladi. M.: uy/ga ketmoq – uy sari ketmoq, yurt/ga 
xizmat qilmoq – yurt uchun xizmat qilmoq, mavzu/ga to‘xtalmoq – 
mavzu haqida to‘xtalmoq, shun/ga xafa bo‘ldi – shu sababli(tufayli, 
vajdan) xafa bo‘lmoq.
3. -da qo‘shimchasi bilan, orqali, uzra ko‘makchilari bilan 
sinonim bo‘ladi. M.: bo‘r/da yozmoq – bo‘r bilan yozmoq, osmon/da 
samolyot ko‘rindi – osmon uzra samalyon ko‘rindi.
4. -dan chiqish kelishigi qo‘shimchasi bilan, orqali, haqida 
ko‘makchilari bilan ma’nodosh bo‘ladi. M.: Samarqand/dan bormoq 
– Samarqand orqali bormoq, test/dan gapirmoq – test haqida 
gapirmoq, shu yo‘l/dan bordi – shu yo‘l bilan (orqali) bordi.
Albatta, 
kelishik 
qo‘shimchalari 
bilan 
ko‘makchilarning 
ma’nodoshligi bu bilan cheklanmaydi, balki matndagi sharoitga ko‘ra 
xilma-xil namoyon bo‘ladi.
 
Bosh kelishik 
 
 
Bosh kelishik predmet, narsa, voqea-hodisani 
ifodalaydi. 
 
Ismlarning bosh kelishik shakli maxsus qo‘shimchaga ega emas. 
So‘rog‘i: kim? nima? qayer? 

---

64 
 
Bosh kelishik gapda otni (umuman ismlarni) fe’lga bog‘lab, gap 
hosil qiladi. Formula: Bosh kelishikdagi ot + fe’l = Gap. M.: Azizbek 
keldi. 
 
Sintaktik vazifasi. 
1. Kim? nima? qayer?  so‘rog‘iga javob 
bo‘lib, ega vazifasida keladi. M.: Bolalar mavzuni yozishyapti. Kitob 
– bilim bulog‘i. Toshkent – O‘zbekiston Respublikasining poytaxti. 
2. Kim(-dir)? nima(-dir)? qayer(-dir)? so‘roqlariga javob bo‘lib,  
ot kesim vazifasida keladi. M.: Men o‘quvchiman. O‘zbekiston 
Respublikasining poytaxti – Toshkent. 

IZOH
! Mazkur misollarimizda bosh kelishikdagi so‘z sodda ot 
kesimdir. Ta’kidlash lozimki, bosh kelishikdagi so‘z murakkab ot 
kesimning  ot qismi bo‘lib  ham keladi. M.: Alisher talaba bo‘ldi. 
 
3.Undalma vazifasida keladi. M.: O‘quvchilar, o‘z ustingizda 
ko‘proq ishlang. Toshkent, munchalar go‘zalsan. 
 
4.Bosh kelishikdagi ot sifat vazifasida kelib, qanday? qanaqa? 
qaysi? so‘roqlariga javob bo‘lib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasida 
keladi. M.: Qizlarimizga adras kiyim juda yarashadi. Usta Mopalmo 
po‘lat qilich yasay oldi.
5.Bosh kelishikdagi ot fe’l kesimga bog‘lanib, qay tarzda?  
so‘rog‘iga javob bo‘ladi va  tarz holi vazifasida keladi. M.: Bolalar, 
mavzularni takror va takror o‘qib boring, keyin qon yig‘lab 
yurmang. Kumush hovli yuziga gul-gul suv sepa boshladi. 
6. 
Izohlovchi 
vazifasida 
keladi. 
M.: 
Adabiyotshunos 
H.Boltaboyev o‘quvchilarga dars o‘tyapti. 
QO‘SHIMCHA MA’LUMOT
! Bosh kelishik shaklidagi so‘z 
ko‘makchilar bilan kelib, hokim so‘zga tobe munosabat asosida 
bog‘lanadi va quyidaagi gap bo‘laklari vazifasida kelishi kuzatiladi. 
 1. Kim bilan? nima bilan? so‘roqlariga javob bo‘lib, vositali 
to‘ldiruvchi vazifasida keladi. M.: Humoyun Kamola bilan dars 
qilyapti.
 2. Qanday? qanaqa? so‘roqlariga javob bo‘lib, sifatlovchi 
aniqlovchi vazifasida keladi. M.: Otabek kabi yigitlar o‘z 
zamonasida kam uchrardi.
3. Qayerdan? qayer orqali? so‘roqlariga javob bo‘lib, o‘rin holi 
bo‘ladi. M.: Bobur tog‘ orqali Afg‘onistonga o‘tib ketdi.
4. Nima uchun? so‘rog‘iga javob bo‘lib, sabab holi vazifasida 
keladi. M.: Homid tuban gunohlari uchun jazo oldi. 

---

65 
5.Nima maqsadda so‘rog‘iga javob bo‘lib, maqsad holi vazifasida 
keladi. M.: Kelajakda ma’rifatli bo‘lish uchun o‘qiyapman. 
 
Qaratqich kelishigi 
 

Bu kelishik bir predmetni, boshqa bir predmet yoki shaxsga 
qarashliligini ifodalab keladi. 
Qaratqich kelishigidagi so‘z – qaratqich, qaratqich bog‘lanib 
kelgan so‘z esa qaralmish  deyiladi.
 
Qaratqich kelishigi qaratqichni qaralmishga tobelashtirib bog‘lab keladi 
va qaralmishda ifodalangan narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-
holatlarning qaratqich shaklidagi ismlarga qarashli ekanligini bildiradi. 
 
Qaratqich kelishigining qo‘shimchalari 
Asosiy qo‘shimchasi –ning: Humoyin/ning kitobi, sinfning eshigi,.. 
She’riy shakli -n:  
Har oila o‘chog‘i/n o‘z qutlug‘ tarixi bor, 
Har boshpana kishilar mehnati/n obidasi. 
-im: O‘zbekiston – Vatanim man/im.(A.O.) 
-ing I va II shaxs birlikdagi kishilik – men, sen olmoshlariga 
qo‘shiladi: men + ing = mening, sen + ing = sening. 
Shevadagi shakli -i: bizz/i uy, oshsh/i ta’mi,
Izoh: Mazkur shakl undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi va 
asos oxiridagi undosh ikkilantiriladi. M.: bahor+i= bahorr/i havosi.