Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Etnik guruxdar psixologiyasi
Shunisi diqqatga sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadki- kotlardan biri bizning ulkamizda utkazilgan bulib, uni psixolog A.R.Luriya amalga oshirgan edi. Bu eksperimental tadkikot bulib, uni utkazishDan asosiy maksad L.S.Vigotskiyning madaniy- tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Luriya boshchiligidagi olimlar guruxi revolyusiya bulib uttan Uzbekiston sharoitida turmush tarzining uzgarishi bilan uzbek xalsi psixologiyasining xam uzgarganligini isbot kilmokchi bulganlar. Asosiy maksad bilish jarayonlarining uzgarganligini isbot kilish bulsa xam tadkikotchilar uz-uzini anglash va uz xulk-atvorini analiz kilish borasida xam uyda utiradigan ayollar, endigina savod olish maksadida savodxonlik kurslarida ukiyotgan xotin-kizlar xamda pedagogika bilim yurtlarida ta’lim olayotgan kizlar urtasida fark bor-yukligini tekshirishdi. Tadkikot asosan uz-uzini analiz kilish metodi yordamida utkazilgan bulib, tadkikot mobaynida ayollarga turli savollar orkali uz shaxsiga xos xususiyatlarni, uzidagi yetakchi sifatlarni aniklash va ba’zi psixologik xolatlarga baxo berish topshirigi berildi. Pekin javoblarning sifati, tulikligi ayollarning bilim saviyasiga va ijtimoiy alokalar tizimida tutgan urniga boglik bulib chikdi. Uyda utirgan ayollar kup xollarda kuyilgan savolni xam anglamas- liklari ma’lum buldi. Luriya shu narsaga ikror buldiki, uzbeklardagi ong, asosan, boshka odamlar fikriga boglik ekanligi, tobelik psixologiyasi kuchliligini anikladi. Masalan, ayollarga uzidagi yomon sifatlarni aytish topshirigi berilganda, ular yomon kushnilarni kursatishar va umuman uz-uzini baxolashdan kura boshkalarni baxolash, ularga sifat xarakteristikalari berish ancha yengil tuyulardi.
Yukorida ta’kidlaganimizdek, A.R.Luriyaniig asosiy maksadi milliy psixologik xususiyatlarni urganishda tarixiylik tamoyi- liga tayanish lozimligini isbotlash xamda milliy psixologiyaning xayot tarziga, shaxsning jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan urniga bevosita boglikligini isbot kilish edi. Pekin tadkikotning axamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy psixologiyani urganishga yordam beruvchi metodlar va metodologik tamoyillar sinab kurildi. Tugri, bu tadkikotda tuplangan ma’lumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib bulmaydi, kolaversa, bu konsepsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi, lekin milliy psixologiya buyicha o‘tkazilgan
kross-taddidot sifatida uning adamiyati kattadir. Kullangan piktogramma - “suz portretlari”ni, uz-uzini analiz kilish metodlarini dozirgi zamonaviy taddidotlarda dam fadat yangicha metodologik prinsiplarda dullash mumkin.
Oxirgi yillarda chet el va zob id Ittifod olimlarining taddidotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish darakatlari sezilmodda. Bu sodada mashdur rus etnografi va psixologi Yu.Bromley olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida tuplangan ma’lumotlar misol bulishi mumkin. Yu.V.Bromley etnik gurudlar psixologiyasida ikki tomonni fard diladi:
1) psixik asos - etnik xarakter, temperament, milliy an’analar va odatlardan iborat bardaror dism;
2) x,issiyot sox(asi etnik yoki milliy dis-kechiimalarini uz ichiga olgan dinamik dism. Lekin taddidotchilar nima uchundir, milliy psixologiya masalalari bilan shugullanishganda, milliy dirralar yoki sifatlarni anidlash bilan shugullanadilar-da, u yoki bu millatlargagina xos bulgan dirralarni topishga urinadilar, lekin fan-texnika rivojlangan, millatlar uygunligi, millatlar- ning doimiy uzaro damkorligi va mulokoti sharoitida, aralash nikodlar keng tardalgan sharoitda fadat u yoki bu millatga xos bulgan dirralar dadida gapirish juda kiyin. Masalan, uzbekis- tonliklar urtasida utkazilgan kichik taddidot natijasida shu narsa ma’lum buldiki, medmonnavozlik, kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar uzbek xaldigagina xos emish. Tugri, bu sifatlar albatta uzbeklarda bor. Lekin, aynan shu sifatlar boshda millatlar vakillarida yud deyishga daddimiz yud. Xuddi dar bir shaxe ongida turlicha stereotiplar, ya’ni, urnashib dolgan obrazlar bulganidek, dar bir oila, yadin oshna-ogaynilar va uziga uxshash shaxslar bilan mulodot jarayonida u yoki bu millat vakilida dam uz millatiga xos bulgan sifatlar dadida stereotiplar paydo bulib, ular ongida urnashib boradi. Bunday stereotiplar uz millatiga va boshda xaldlarga nisbatan bulib, boshdalar dadidagi tasavvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor buladi. Shunday tasavvurlar asosida boshda millatlarga nisbatan yodtirish (simpatiya) yoki yodtirmaslik (antipatiya) va befardlik munosabatlari shakllapadp. Uz millati dadidagi tasavvur va stereotiplar esa milliy “etnotsentrizm” dissini shakllantiradiki, shu dis tufayli tu milliy gurud vakillarida boshda millatlarga nisbatan irrasional munosabatlar paydo bulishi, bu esa millim antagonizm va millim adovatlarni keltirib chikarishi mumkin. Millatlararo adovat va milliy etnotsenrizmning uz i ga xos tuey borasida davlatimiz raxbari Islom Karimov uzining “Uzbekiston XXI asr busagasida: xavfeizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari” nomli tarixiy asarlari juda teran fikrlarni bayon etganlar. Asarda ta’kidlanganidek, “Uzbekiston axolisining kup millatliligi uzbek xalkining milliy uzligini anglashi va ma’naviy kayta tiklanishining usishi bilan chambar- chas boglik xolda jamiyatni yangilash, uni demokratlashtirishga undovchi zur kuch bulib xizmat kilmokda. Bu respublikaning jadon xamjamiyatiga kushilishi uchun kulay shart-sharoit yaratmokda”.33 Pekin ta’kidlash joizki, mustakillikning dastlabki yillarida yurtimizda kup yillar mobaynida sobik ittifok sharoitida axolini bir xil “baynalmilallashtirish”, yagona “sovet xalki” goyasini singdirish mafkurasi ta’sirida bulgan xalklar va millatlarning milliy uzligini anglashi, shu bilan birgalikda millatlarao va diniy bagrikenglik siyosatini olib borish unchalik oson kechmadi. Prezidentimizning jamiki yurtimizda istikomat kilayotgan yuzdan ziyod millat va elatlarning man- faatlarini bir xil ximoya kilish, ular urtasida dustlik va xamjixatlikni kuchaytirishga karatilgan dono siyosati tufayli, buguni kunda barcha uzbekistonliklar shu yurt, shu Vatan ravnaki yulida bir xil kurashish bilan birgalikda uz milliy kadriyatlari, madaniyati, san’ati, yashash tarzini xurmat kilishga, uning eng jozibali va tarbiyaviy iuktai nazardan noyob an’analarini davom ettirish, namoyon etish imkoniyatiga ega buldilar. Zero, davlatimiz raxbari ta’kidlaganlaridek, “X,ar kanday millat, u nakddar kichik bulmasin - insoniyatning boyligidir va xar xanday milliy birlikning, uning til, madaniy va bopщa xususiyatlarining yuk bulib ketishi Yer yuzidagi madaniy va genetik fondning, shaxe imkoniyatlarining xashshoklashuviga olib keladi. Shu bone xar bir etnik birlikni saklab kolish unga mansub odamlarning eng muxim maksadi bulmogi kerak.”34 Demak, mustakil yurtimizda millatlararo va elatlar ichidagi uzaro alokalar muammolari strategii axamiyatli bulib, bu uz navbatida olimlar, xususan, etnopsixologlar oldiga millatlar dustlikni va baxamjixatlikni
takomillashtirishga nunaltirilgan fundamental va tatblkiy ishlarni amalga oshirish, natijalari bilan yurtimizda tinchlik va totuvlikni barkarorlashtirishga xissa kushish vazifasini kuyadi.
Bu borada, ijtimoiy psixologlar va mafkurachilar oldida turgan muammolardan biri millat vakillarida milliy gururt sof ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida urganish, uning yoshlarda mafkuraviy immunitetning shakllanishidagi roliga alokador psixologik mexanizmlarni tadkik etishni kundalang kilib kuyadi. Chunki kupincha milliy gurur tufayli ayrim shaxslarda boshka millatlarni mensimaslik, ulardagi gurur yoki milliy xislarni tan olmaslik xollari kuzatilishi mumkin. Umuman, bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsentrizm va milliy gururning salbiy kurinishlari boshka millatlarning tarixini, ularning an’analarini, tili va xoka- zolarini bilmaslikdan kelib chikadi.
Milliy psixologiya buyicha utkazilishi lozim bulgan tadkikotlarning maksadlaridan biri xam boshka millatlar psixologiyasini bilib, uni boshka millatlarga yetkazish tufayli, xar bir millat vakiliga xurmat-izzat xissini kuchaytirishdir. Chunki uzini xurmat kilmagan odam boshkani xurmat kilmaydi, buning uchun esa uz psixologiyasini xam, uzgalar psixologiyasini xam bilishi kerak. Shundagina shaxslararo ziddiyatlarga barxam berilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga xam xosdir. Ya’ni, fan jamiyatga shunday etnografik va etnopsixologik ma’lumotlar majmuini yaratib berishi lozimki, undagi ma’lu- motlar asosida katta gurux xisoblangan millatlar psixologiyasini xam boshkarish mumkin bulsin. Shundagina kupmillatli jonajon yurtimiz Uzbekistonda top ma’noda tinchlik va xotirjamlik xamisha xukmron buladi.