Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

_{O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI} 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
PSIXOLOGIYA KAFEDRASI

Qayd raqami ____________ ________________________

“Tasdiqlayman” Oʼquv ishlari boʼyicha prorektor ______________ v.v.b. R.G`.Jumayev «____» _____________ 2021 y

IJTIMOIY VA TADBIQIY PSIXOLOGIYA


O`QUV USLUBIY MAJMUA

Bilim sohasi:	300000-Ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot
Ta`lim sohasi:	310000-Ijtimoiy va xulq atvorga mansub fanlar
Ta`lim yo`nalishi:	60310903-Psixologiya (amaliy psixologiya)
	60310904-Psixologiya (oila psixologiyasi)

Ma`ruza	44
Seminar	46
Mustaqil ta`lim	120
Jami:	210

BUXORO 2021

O‘quv uslubiy majmua Buxoro davlat universitetining 2021 yil 28 avgustdagi 1-sonli yig`ilishida tasdiqlangan namunaviy fan dasturi asosida tuzildi.

TUZUVCHI:

Tuzuvchilar:  A.M. Nazarov	–Psixologiya fanlari bo`yicha falsafa doktori (PhD), dotsent.
D.M.Qodirova	–Psixologiya kafedrasi o`qituvchisi

TAQRIZCHILAR:

M.N.Usmanova - Psixologiya fanlari nomzodi, dotsent.

E.M.Muxtorov - Psixologiya fanlari nomzodi, dotsent.

O‘quv-uslubiy majmua Psixologiya kafedrasi majlisida muhokama qilingan.
(Kafedraning 2021 yil 28 avgustda o‘tkazilgan 1-sonli yig‘ilishi bayonnomasi).


Kafedra mudiri: Sh.R. Barotov
MUNDARIJA

T/R	NOMI	BETI
	Ma’ruza mashg‘uloti
	Mustaqil ta’lim mashg‘uloti
	Glossariy
	Ilovalar
	Fan dasturi
	Ishchi fan dasturi
	Tarqatma materiallar
	Savollar

MA’RUZALAR MATNI


1-Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaga kirish (4 soat).

1. 
   Sotsial psixologiya metodini tushunish umumiy psixologiya va sotsial psixologiya predmetini tushunishiga bog‘liqligi.
   
2. 
   Psixologik va sotsiologik adabiyotlarda sotsial psixologiya predmetini birdek tushunishning yo‘qligi.
   
3. 
   Sotsial psixologiya predmetiga nisbatan mavjud uch nuqtai nazar.
   

Ijtimoiy psixologiya juda kadimiy va shuning bilan birga u o‘ta navkiron fandir. Uning kadimiyligi insoniyat tarixi, madaniyati va ma’naviyatining kadimiy ildizlari bilan belgilanadi. Ular aslini olib Karaganda, u yoki bu jamiyatda yashagan kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning va tafakkurning xosilasi ekanligi bilan e’tirof etilsa, ijtimoiy psixologiya o‘z uslubiyati, predmeti va fanlar tizimida tutgan o‘rnining yangiligi insoniyat tarakkiyotining eng yangi davrida shakllanganligi va rivojiga turtki berganligi bilan tavsiflanadi. Darxakikat, ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida tan olinishi xususida suz borar ekan, uning rasman e’tirof etilishi 1908 yil deyiladi. Chunki aynan shu yili ingliz olimi V.Makdugall o‘zining “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobini, amerikalik sotsiolog E.Ross esa “Ijtimoiy psixologiya” deb nomlangak kitobini chop ettirgan edi. Bu asarlarda birinchi marta aloxida fan - ijtimoiy psixologiyaning mavjudligi tan olindi va uning predmetiga ta’rif berildi. Ikkala muallif xam - biri psixolog, ikkinchisi sotsiolog bulishiga karamay, bu fanning asosiy predmeti ijtimoiy tarakkiyot xamda psixik tarakkiyot konuniyatlarini uyg‘unlikda o‘rganishdir, degan umumiy xulosaga kelishgan. Tug‘ri, mazkur mualliflarning xar xil fan soxasining vakili ekanligi, ularning ijtimoiy-psixologik xodisalar tabiatini yoritishga nisbatan uziga xos karashlarining mavjudligi va bunday yondashuv to xozirgacha davom etayotganligiga asos buldi. Rus olimasi G.M.Andreyeva ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya soxasida ishlayotgan mutaxassisning aslida kim ekanligi - psixologimi, faylasufmi yoki sotsiologimi, uning ushbu fan predmetiga yondashuvida uz aksini topadi, chunki agar u sotsiolog bo‘lsa, ijtimoiy konuniyatlarni avval boshdan jamiyatdagi an’analar va umumiy koidalar tilida tushuntirishga intilsa, psixolog - konkret olingan shaxs psixologiyasining konuniyatlarini umumjamiyat xonun-xoidalariga tatbiq etishga xarakat xiladi. Nima bo‘lganda xam, shuni asosli tarzda e’tirof etish zarurki, ijtimoiy psixologiyaning aloxida fan bo‘lib ajralib chixishiga sabab bo‘lgan ilmiy manbalar ikki fan - psixologiya va sotsiologiya fanlarining erishgan yutuklari va xar kaysisining doirasida ma’lum muammolarning yechilishi uchun yana qushimcha aloxida fanning bulishi lozimligini tan olish tufayli yuzaga keldi. Shuning uchun xam uzok yillar mobaynida ijtimoiy psixologiya soxasida tadxikotlar olib borayotgan olim yoki izlanuvchining kimligiga qarab, izlanishlarning natijalarida u yoki bu yondashuv

- psixologik yoki sotsiologik yondashuvning ustuvorligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Demak, bu fanning tugilishi, o‘z predmeti soxasini anixlab olishiga sabab bo‘lgan sotsiologiya va psixologiya fanlari, G.M. Andreva ta’riflagandek, aslida uning “ota - onalaridir”.
Umumiy xolda, xozirgi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmetini quyidagicha ta’riflash mumkin: ijtimoiy psixologiya - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda xosil bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tikodlar, g‘oyalar, xss-tuyg‘ular, kechinmalar, turli xulq- atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fan, shaxs va jamiyat uzaro boglisligida sodir buladigan psixologik xodisalarni tahlil etuvchi ilmiy yunalishdir. Demak, xar bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalariga rioya kilgan xolda o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro munosabatlari va ularning ta’sirida xosil bo‘ladigan xodisalarning psixologik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib beri ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifasidir. Shu kabi umumiy ta’riflardan yana biri - ijtimoiy psixologiya turli ijtimoiy vaziyatlarda ruy beradigan ijtimoiy mulokotning murakkab shakl va mexanizmlarini urganuvchi fandir.
Shuni mamnuniyat bilan e’tirof etish joizki, Uzbekistan Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida Respublikamiz Prezidenta Islom Karimov oliy ta’limni islox kilishda va malakali kadrlarni tayyorlashda ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida aloxida o‘rni borligiga jamoatchilik dikxatini qaratdi. Darxaxixat, yetuk kadr bo‘lish uchun shaxs nafakat o‘z iktidori, bilimi va saviyasini oshirishi zarur, balki jamiyatda turlicha ijtimoiy munosabatlar tizimiga tayyor bo‘lmog‘i, ijtimoiy
faoliyatni boshkarishning, odamlar bilan turli jamoalarda ishlash, xodimlar faoliyatini muvofiklashtirishga oid ilmiy konuniyatlar va koidalarni mukammal egallamohi zarur. Boshkaruv, marketing va menejment, ta’lim va tarbiya soxalarida, ayniksa inson omili va uni boshkarishning psixologik tizimini bilishi - jamiyatda soglom insoniy munosabatlarni shakllantirish orkali uni kamol toptirish yulidir. Shuning uchun bugungi kunda yurtboshimiz ta’kidlaganidek, ijtimoiy psixologiya va umuman ijtimoiy faoliyat bilan shugullanuvchi fanlarning asosiy vazifasi - barkamol avlod tarbiyasini ta’minlovchi barcha ma’naviy, ruxiy va insoniy munosabatlar moxiyatini tahlil kilish, ularni boshkarishning eng samarali usullarini xayotga tatbix etishdir. Bu o‘rinda, ayniksa, ijtimoiy tafakkurning, yangicha dunyokarash va munosabatlarning shakllanishini, insonning o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir etishning mexanizmlarini o‘rganish eng dolzarb masalalardandir. Chunki mamlakatimizning birinchi Prezidenti Islom Karimov mustakillikka erishish busag‘asidayok, “respublikada vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy va sotsial- psixologik vaziyat bizni juda tashvishlantirmoqda” deb, bu vaziyatni barkarorlashtirish uchun ijtimoiy psixologik omillar- ni o‘rganish, taxlil kilish va amaliy choralar ko‘rishga jamoatchilikning dikkatini tortgan edilar. Lekin ming afsuski, u paytda ijtimoiy psixologiya fan sifatida xali yurtimizda rivojlanmagan, bu soxada fundamental va amaliy ilmiy tadkikotlar o‘tkazuvchi markazlar mavjud emas edi. Fakat mustakillikka erishganimizdan keyingina mamlakatimizda ilm- fan tarakkiyoti uchun yaratilgan shart-sharoitlar bu fan xam shakllanish pallasiga o‘tdi. Ijtimoiy psixologiya aloxida fan sifatida nafakat bo‘lgusi psixologlar xamda pedagoglarga, balki xalk xo‘jaligining turli tarmokdari uchun malakali, oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlovchi oliy ukuv yurtlarida xam o‘kitilmokda.
Xush, bugungi kunda ijtimoiy psixologiya fan sifatida o‘z baxs mavzusini va predmetini kaysi ob’ektlarga karatmoqda?
Birinchidan, uning asosiy yunalishi kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasini o‘rganishdan iboratdir. Xar bir shaxs xamisha ma’lum ijtimoiy guruxdar doirasida faoliyat kursatadi. Bu uning oilasi, mexnat jamoasi, ko‘cha-kuydagi norasmiy guruhdagi do‘stlari davrasi, o‘kuv jamoasi, sinf, auditoriya, boshkaruv muassasalari va xokazo. Shaxsning yakka va turli guruxlar doirasida o‘zini tutishi, xulk-atvori, mavqeyi, unga o‘ziga xos guruxiy ta’sirlar, guruxdagi shaxslararo moslik, liderlik, guruxiy tazyikka beriluvchanlik kabi kator xodisalar aslida usha guruxlarni boshkarish, sog‘lom o‘zaro munosabatlar sharoitini yaratish - bu odamlarni samarali o‘zaro mulokotga o‘rgatishning zaruriyatidir. Boshsaruv psixologiyasi ijtimoiy psixologiyadan ajralib chikkan tatbikiy soxa bo‘lib, u xozirgi kunda xalq xo‘jaligining turli tarmoklarida insonlar faoliyatini boshkarish bilan bog‘lik bo‘lgan muammolarni, guruxiy xamda guruxlararo mulokotni samarali tashkil etish va birgalikdag i faoliyatni takomillashtirish mexanizmlarini o‘rganadi.
Ikkinchidan, shaxsning ijtimoiy-psixologik kiyofasi masalasi xam bugungi kundagi uzgarishlar va ma’naviy jixatdan poklanish davrida o‘ta muhim soxadir. Zero, xar bir shaxsning jamiyatda ruy berayotgan tub islohotlarga munosabati, ularni idrok kilish va anglash darajasi, o‘z-o‘ziga nisbatan munosabatining tabiati, xulkidagi ijtimoiy motivlar va yo‘nalishlar katta axamiyatga egadir. Ayniksa, bolaning voyaga yetishi jarayonida uning ijtimoiylashuvi, ya’ni ijtimoiy munosabatlar muxitiga kirib borishi, ijtimoiy ta’sirlarni ongiga singdirishi va u yoki bu turdagi xulk andozalarini mustaxkamlash, mafkuraviy dunyokara- shining shakllanishi jarayonlarining psixologik tabiatini tekshirish barkamol shaxsni voyaga yetkazish dasturini yaratish uchun zarur. Lekin xar bir shaxsda bu jarayon o‘ziga xos tarzda ruy berishi sababli, ijtimoiy psixologiyada uning ijtimoiy tiplari farklanadi va xar bir murabbiy yoki tarbiyachi ularni bilishi amaliy axamiyat kasb etadi. Psixologik jarayonlarning shaxe ijtimoiy xulk-atvoriga ta’si- rini urganuvchi ijtimoiy psixologiya va uning xususiy tarmogi bulgan etnopsixologiya ijtimoiy-psixologik konuniyatlarni bilishda va ularni boshkarishda katta amaliy axamiyatga ega. Krlaversa, xozirgi globallashuv jarayonlari keskin tue olgan, ommaviy axborot vositalari, Internet tarmokdari orkali shaxsning keng axborot okimiga xushilishi imkoniyati kengaygan bir sharoitda uning mafkuraviy immunitetini mustaxkamlash, chiniktirish, axborotlarga nisbatan tanlovchan munosabatni tarbiyalash uta muxim va murakkab masalaki, uni samarali yechish xam omma va aloxida olingan shaxe psixologiyasini bilishni, jamiyat va shaxe uzaro munosabatlaridagi nozik jixatlarni urganishni talab xiladi.
Demak, bu urinda ijtimoiy psixologiyaning shaxe tarbiyasi- dagi urni va roli kattadir. Yurtimiz Uzbekistonda bu masala xamisha dolzarb axamiyat kasb etganligini bilamiz. Davlatimiz raxbari Islom Karimov mustaxillikning dastlabki yillaridayox, fan va amaliyot oldiga xuygan vazifalari bunga asosdir. “Kelajak bugundan boshlanadi - deb ta’kidlaganlar Prezidentimiz 1992 yil 4 yanvar kuni Uzbekistan Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tanщari IX sesssiyasida xilgan ma’ruzalarida. - X03IR tarbiya masalasiga e’tibor xilinmasa, kelajak boy beriladi. Tarbiyadan xech narsani ayamaymiz. Ma’naviy va axdoxiy pokla- iish, imon, insof, diyonat, or-nomus, mexr-oxibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar uz-uzidan kelmaydi. Dammasining zaminida tarbiya yotadi.”7 Bugun uzbekistonlik psixologlar oldida turgan dolzarb vazifalardan biri xam shu tarbiya jarayonini samarali tashkil etishga xizmat xiluvchi omillarni fanning oxirgi samarali metodlari yordamida tadxix etish va jamiyatga amaliy tavsiyalar berishdir.
Ijtimoiy psixologiya urganadigan eng asosiy va yuxorida ta’kidlab utilgan muammolarni uz ichiga olgan masalalardan biri bu muomalatr- Ijtimoiy psixologlarning fikricha, bugungi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmeti xam va uning doirasida Utkaziladigan barcha tadxixotlarning umumiy ob’ekta xam muomaladir. Muomala va muloxotning inson xayotida tutgan Urnini anixlash, turli ijtimoiy faoliyatlar sharoitida samara beradigan muomala turlari va uslublarini yoritish, uning sof psixologik mexanizmlarini tadxix ztish, fanning eng muxim tatbikiy yunalishlaridandir. Biz xam bu fikrga kushilamiz, chunki ijtimoiy faoliyatning xaysi soxasi yoki shaxslararo munosabatlarning xaysi shaklini olmaylik (ixtisodiy, siyosiy, xuxuxiy, mafkuraviy, ma’naviy va x-z.), uning negizi va tub moxiyatini usha munosabatlarning egasi yoki sub’ekte bulmish insonlar urtasidagi uzaro ta’sir va munosabatlar tashkil etishini inkor etib bulmaydi. Shuning uchun xam xar bir konkret sharoitda shaxslararo mulokot samaradorligini oshirish omilla- rini urganish ijtimoiy psixologiyaning muxim vazifasidir. Tanixli rus olimasi Galina Andreyeva tub uzgarishlarni boshidan kechirayotgan xar xanday jamiyatda ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb bulmagan masalaning uzi yux, deb ta’riflagan edi. Aynan shu fikrga xushilgan xolda ta’kidlash joizki, jonajon yurtimiz Uzbekistonda mustaxillikning tarixan xisxa bir vaxtida shu adar ulkan uzgarishlar ruy bermoxdaki, isloxotlarning yaratuvchisi xam uning ne’matlaridan baxramand bulguvchi xam shu jamiyat fuxarolari exan, ularning ijtimoiy xulx-atvoriga taalluxli faoliyatni urganuvchi ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb bulmagan faoliyat yunalishi yoki muammoning uzi yukdir, deyishimizga barcha asoslar bor.