Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

X^ukukni muxofaza kilish va ijtimoiy psixologii. Nison xukuklari va uni ximoya kilish borasida ijtimoiy psixologik bilimlardan foydalanish masalasida muayyai gajribaga z gam iz deyishimiz mumkin. Chunki yuridik psixologiya degan fan tarmogi
paydo bulgan davrlardan boshlab, ijtimoiy psixologik omillar- ni inobatga olib, tergov utkazish, sud jarayonlarini tashkil etish, guvoxlarni ushbu ishlarga jalb etish ancha samarali bulib koldi.
Anikrok kayd etadigan bulsak, ushbu faoliyat kuyidagi yuna- lishlarni uz ichiga oladi:
1) bulgusi yuristlarni tayyorlovchi oliy ukuv yurtlariga kiritil- gan maxsus psixologik predmetlar, birinchi navbatda yuridik psixologiya asoslari orkdli yuridik amaliyotda shaxe va gurux omilini inobatga olib, xulosalar chikarishga urgatiladi;
2) bevosita sud jarayonlarida inson psixologiyasi va uning u yoki bu guruxga taallukli ekanligi, gurux ta’sirida sodir etilgan jinoyatlarga baxo beriladi;
3) odamlarning xukukiy ongi va madaniyatini shakllantirish jarayonlarida psixologik vositalardan keng foydalanish;
4) jazoga maxkum etilganni kayta tarbiyalash jarayonlarida bevosita kamokxonalarda va ozodlikka chikkandan keyingi reabilitatsiya jarayonlarida psixologik adaptatsiya va ijobiy psixologik kunikmalar shakllantirish usullaridan foydalaniladi.
Uzbekiston sharoitida aloxida dolzarblik kasb etayotgan masala - bu voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi profilaktikasida psixologik bilimlardan keng foydalanishdir. Bundan tashkari, mabodo shu toifa yoshlar jinoyat sodir etganda ularni surok kilish, yoshining psixologik xususiyatlarini inobatga olgan xolda anik, ob’ektiv ma’lumotlar olish, bevosita tergov jarayonida konunbu- zarlikka sabab bulgan ijtimoiy psixologik omillar (oila, tengkurlar jamoasi, referent gurux, maxalla, maktab jamoasi kabilar) rolini inobatga olish kabilarga e’tibor beriladi. Chunki 2008 yilda Uzbekiston Respublika Oliy Majlisi Krnunchilik Palatasi tomonidan kabul kilingan “Bola xukukla- rining kafolatlari tugrisidagi” Konunga kura, 18 yoshgacha bulganlar “bola” kategoriyasiga kiradi va ular jinoyat sodir etgan tavdirda xam. amaliyotda barcha ijtimoiy psixologik omillarning nazarda tutilishi belgilangan. Bunda birinchi navbatda usha bolani urab turgan sotsium, ya’ni, ijtimoiy muxit - oila, tengkurlar jamoasi, tarbiyachi-pedagoglar, OAVlarining ta’siri urganiladi. Ya’ni, konunlar va ularning amaliyotda ijrosini ta’minlashda insonparvarlik tamoyillarini xisobga olishda ijtimoiy psixologiyaning uziga yarasha urni mavjud.
Ijtimoiy psixologiya va tibbiyot. Tibbiyot sodasida psixologik bilimlarni kullash amaliyoti XIX asrdayod boshlangan. Xukukshunoslikda bulgani kabi bu yerda dam tibbiyotchilarni tayyorlash jarayoniga “Tibbiyot psixologiyasi”nish' kiritilgailigi muammoni ancha yengillashtiradi. Mudimi shuki, oxirgi yillarda umuman psixologiyaning emas, aynan ijtimoiy psixologiyaning urni va rolini tibbiyot amaliyotida inobatga olishga kili kish ortib bormodda. Aynidsa, psixoterapiyaning rivoji tufayli gurudiy jarayonlarga bulgan dizidishning ortishi, “psixodrama gurudi”, “geshtalt gurud”, “T-gurudlar (ijtimoiy psixologik trening gurudlari)”, “art-terapiya” kabi amaliyotning va tushuy- chalarni dayotga dadil kirib kelishi dar bir muolajada gurud omilini inobatga olish lozimligiga odamlarni, mutaxassislarni ishontirdi. Chunki bemorlarning kasallik tarixida dam mulokotda uzidan donidmaslik, yolgizlikni afzal kurish, uzgalarning uni tushunmayotganliklari, ishonchsizlik, xavotirlanish dissining yukoriligi, uziga bulgan badoning pastligi, janjalkashlik, odamlar bilan norma mulokotga kirisha olmaslikdan nolishlar, dafa bulish, kuyunchaklik kabilar kupayib ketdi. Bu dolat kasallikka karshi samarali kurashishda tibbiyotchilar bilan ijtimoiy psixologlar damkorligini takozo etdi.
Ayrim tibbiyot muassasalarida, aynidsa, bolalar kasalxona- larida faoliyat yuritayotgan psixolog birinchi navbatda yudoridagi kabi nolishlarni oldini olish, ijtimoiy psixologiyaning samarali metodlari yordamida bemorni jamiyatga daytarish, kunglini xotirjam dilish choralarini kuradilar. Masalai, kasalxonadagi psixolog avvalo, assertiv treningni, ya’ni, bemorda uziga bulgan ishonchni shakllantirishga daratilgan muolajalarni, mashgulotlarni yulga duyishi lozim. Chunki assertiv trening “ijtimoiy durduv”dan shaxsni xolos etish, agressiv xuldni korreksiya dilish ordali uzgalarga nisbatln jodillik, yodtirmaslik kabi salbiy ustanovkalarni bartaraf etishda anchagina samara beradi.
Assertiv treningdan sal fard diluvchi yaia bir ijtimoiy psixologik muolaja borki, uning nomi “uchrashuvlar gurudi" dsb yuritiladi. Bu gurudning madsadi shuki, ushbu gurudgm ksipshlar avvalo, uzlarida ishonch dosil dilishdan tashdarn, U'N'shshrgi k.ara(), uzini daytadan kashf eta boshlaydi, insondagi ims-ipshashlarga chek duyadi, shaxslararo munosabatlar muditpda upshp daiday
tutishga urgatib, uziga bulgan badoning yaxshilanishiga xizmat diladi. Aytish lozimki, bunday ijtimoiy psixologik amaliyotni tajribasi bor, ijtimoiy psixologiyadan xabardor bulgan mutaxassis utkazishi maksadga muvofikdir.
Bugun tibbiyot xodimlari dam uz izlanishlarida psixologik omillarga tobora kuprod e’tibor bermokdalarki, bunday uygunlik inson salomatligini tiklashda dam, soglom turmush tarziga amal dilishni ongga singdirishda dam katta amaliy adamiyat kasb etadi. Bu borada Uzbekistonda dam talay ijobiy ishlar amalga oshirilmokda. Maxsus taddidotlarda psixolog olimlar dam bolalar salomatligini tiklash, domilador ayollarni domilador- likka tayyorlash, tugish va farzand bilan dastlabki mulodotlarga ijtimoiy psixologik jidatdan tayyorlash masalalari urganil- modda. Aynan shu va boshda salomatlik psidologiyasiga oid muammolarni yechish - istidbollidir.
Ijtimoiy psixologiya va nikod-oila munosabatlari. Oila va nidod masalalari damma vadt dam gumanitar fanlarni dizidtirib kelgan, aynidsa, bu sodaning uziga xos ijtimoiy- psixologik tomonlari mavjud bulib, u oilani yaxlit bir ijtimoiy gurud sifatida taldin dilib, unda sodir buladigan barcha rudiy jarayonlarni urganadi. Bizning Respublikamizda oila va nikod masalalariga e’tibor yuksakligini disobga olib, dupchilik taddidotchilar uz ilmiy izlanishlarini ana shu muammolarga bagishlaganlar. Oilaga nisbatan ilmiy dizidishning sabablari, eng avvalo, bu ob’ektning “nakdligi” bulsa, ikkin- chidan, deyingi yillarda respublidada ajralishlar sonini kamaytirishga daratilgan madsadli chora-tadbirlar kulamining ortib borayotganligi, tugilish va nidodlar sonining ortib borayotganligi, notinch va “muammoli” oilalarning mavjudligi, oila institutiga yoshlar munosabatining uzgarayotganligi va dokazo.
Xaldimizda oila mudaddas dargod disoblanadi. Bu datto davlat darajasida kurilib, 1998 yil respublikamizda “Oila yili” deb, 2012 yil esa “Mustadkam Oila yili” deb e’lon dilinishi bu yunalishlarda ishlar samaradorligini oshirish, oilaga psixologik yordam kursatish, bu borada mavjud muammolarning anid yechimlarini topish ishini jadallashtiradi. Chunki oilashunos olimlar oldiga duyilayotgan eng dolzarb vazifa - oila va uning atrofidagi muammolarni ilmiy jidatdan
urganish va nuga yarasha amaliy chora-tadbirlar rejasini tuzishga kumaklashishdir. Ikkinchidan, bizning jamiyatimizda oilaga karatilgan cheksiz e’tibor uning ma’naviy negizlarini mustaxkamlashga, shu orkali barkamol a plod tarbiyasini takomillashtirishga xizmat kiladi. Darxakiat, mamlakatimiz raxbari Ilmim Karimov Uzbekiston Respublikasi Kopstitutsiyasi kabul kilinganligining 19 yilligi munosabati bilan utkazilgan tantanali yigilishda suzlagan “Bizning Nulimiz dsmokratik isloxotlarni chukurlashtirish va modernizatsiya jaravplaripi izchil davom ettirish yulidir” ma’ruzalarida to’kidmaganla- ridek, “Oila oldida turgan vazifalarni dar tomoplama amalga oshirish - avvalambor, moddiy, ma’naviy, bugup utl dolzarb bulib borayotgan tarbiyaviy muammolarni yechish, oilaiing barcha-barcha tashvishlarini osonlashtirish kabi mu\im masalalarin \,al ztshn bilan boglik^dir. Oilaning yurtboshimiz ta’kmdlagan “nim- vishlarini osonlashtirish”da joylarda, madalla mmskpilarp xamda ta’lim muassasalarida tashkil etiladigap pjtimopy psixologik xizmatlarning roli kattadir.
Umuman olganda, bizning xududimizda oila-niko.ch, muiosa batlarida muayyan uzgarishlar kuzatilmokdaki, ular bu so\adagi tatbikiy ishlarni jadallashtirishni takozo etadp. bu borldlgi uzgarishlarga:
1. oilaning jamiyat oldidagi funksiyalarnpshi uzgarpb borishi;
2. oilaning kichrayishi va unda tugilishning icaMailiiinii, mu- rakkab kup avlodli tarkibdan kam avlodli oilalarga aiiiianai'1 g ganligi;
3. oilaviy munosabatlar tizimida er va xotim fungsnyaipri il oilaviy rollar xakidagi ijtimoiy tasavvurllrntm Uzglrib borayotganligi;
4. iktisodiy masalalarni mustakil xal etishda oilp lizolmri ulushining uzgarishi va bu xolatlarning oila a’zollrp ypi n nd;i i munosabatlarga ta’siri, oilaviy biznes va kasapachilnk xarshogsh- ning tobora rivojlanib borayotganligi;
5. oilada reproduktiv faoliyatning, ayniksa, ayoilnrdagi reproduktiv ustanovkalarning uzgarishi va boshkalar.
Yukorida ta’kidlangan soxalar Uzbekiston sharoitida shu yakin kunlarda ishlanishi zarur muammolar bulib, ularning yechimiga kura oilani mustaxkamlash, oilada bolalar tarbiyasi, ayol va erkakning mexnatga (ijtimoiy foydali mexnatga) munosabati yuzasidan olimlar uz fikrlarini aytishlari joiz. Ikkinchi tomondan, demokratiya va erkinlik sharoitida yillar davomida ta’kiklanib kelingan kadriyatlarimiz, birinchi navbatda, dinning xayotga kirib kelishi oilaviy munosabatlarga shunday ta’sir kursatmokdaki, kupchilikda “endi ayol kishi an’anaviy uz urnini egallarmikin?” degan tasavvurlar paydo bulmokda. Ammo xozirgi rivojlangan ijtimoiy-iktisodiy munosabatlar sharoitida mod- diy ishlab chikarishni xotin-kizlarsiz tasavvur kilib bulmaydi. Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov uktirganla- ridek, “Xotin-kizlar masalasiga munosabatimizni tubdan uzgartirish tadbirlari xakida uylab kurishimiz kerak. Viz xotin- kizlarning ijtimoiy-siyosiy xukuklarini, nufuzi va kadr- kimmatini ximoya kilishning yetarli kafolati uchuy, ularning ijtimoiy ishlab chikarishda va boshkarishda ishtirok etishi uchun eng kulay sharoitlarni yaratishimiz lozim. Onalar va bolalar sogligini, axolining bilim va madaniyat darajasini saklash xar tomonlama ijtimoiy-iktisodiy va mafkuraviy jixatdan ta’min- lanishi kerak54.” Mafkuraviy jixatdan xar bir oila a’zosi ongi va uzini uzi anglashi jarayonlariga psixologik ta’sirning eng ta’sirchan vositalarini joriy etish nazarda tutilsa, amaliy jixatdan xotin-kizlar bilan utkaziladigan maksadli ijtimoiy psixologik treninglar, “uchrashuv guruxdari” terapiyasi salmokli samara beradi.
Ijtimoiy psixologik tadkikotlar va amaliyotga joriy etilayotgan loyixalar odamlar ongidagi oila-nikox munosabatla- riga oid karama-karshiliklar, stereotipli bid’atlar xamda gender soxasidagi ayrim muammolarning oldini olishga yordam kursatishi lozim. Shaxarlarda va yirik axoli punktlarida “Yoshlar ijtimoiy xizmat markazlari” koshida tashkil etilayotgan “Yosh oila” shu’balarig “Krizis markazlari”, “Oila xizmati”, “Oila markazlari”, “Salomatlik markazlari” ishlarini takomillashti- rish zarurki, ular bir tomondan, oila va nikox borasidagi ilmiy muammolarni tadkik kilib, ularni xayotga tatbik etsa, ikkinchi tomondan, yoshlarga, xal i turmush kurmaganlarga, ziddiyatli
oilalarga bevosita psixologik xizmat kursatadi.
Oilaviy munosabatlar soxdsidagi aloxida tatbisiy tarmok - bu yoshlarni oilaviy uayotga tayyorlashdir. Bu ish bizning ulkamizda aloxida axamiyatga ega bulib, mustasillik yillarida oila va nikox yuksak kadriyat sifatida uii ijtimoiy kullab- kuvvatlash xukumat darajasida ustuvor siyosatga aylaitprilgai. Usmirlik va uspirinlik yillarida shakllanadigap pttraksiya xodisasi, ya’ni shaxslarning bir-birlariga emotsiopal boglanish- lari - dustlik, sevgi xislarini tarbiyalash, ana shunday tarbiyaga shart-sharoitlarni yaratish Uzbekistonda yangi va kslajagi iorlok soxadir. Shu ishlarni amalga oshirishda maktab ikiixojioilari, pedagoglar, ijtimoiy psixologlar xamkorlikda faoliya! kUrsit- salar xulosalar va natijalarni xayotga tatbik etsa bulldi.
Amaliy psixologning bu boradagi asosiy shpifpop shuki, ijtimoiy psixologiyaning faol metodlaridan omilkoroia foyda- langan xolda yoshlarni oilaviy munosabatlarga tayyorllsh, oilalar- da shaxslararo moslikni shakllantirish, oilaviy shddintlar yechimini topishda odamlarga yordam berish, turli ipciiminiap utkazish va ularning samarasi orkali insonlarda ishonch xshtini tarkib toptirishdir.
Shuningdek, oilalarga kursatiladigan ijtimoiy lk ixologmk xizmat xam, uz navbatida, oilaning jamiyatda bajaradngln fuik- siyalaridan kelib chikib belgilanmogi lozim.