Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

ANTIK DAVR MUTAFAKKIRLARI ISHLARIDA IJTIMOIYPSIXOLOGIK TA`LIMOTLARINING RIVOJLANISHI


Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida rivojlanish tarixiga nazar tashlar ekanmiz, uning jamiyatning tarixiy rivojlanishi bilan boglik tarzda rivojlanganligining, ilmiy jixatdan esa, falsafiy karashlar ta`sirida bo`lib, sof ijtimoiy psixologik nazariyalarning juda oz sonli bo`lganligining guvoxi bo`lishimiz mumkin.
Ijtimoiy psixologiyaning mustakil fan bo`lib ajralishiga sabab bo`lgan ijtimoiy va ilmiy asoslar. Insoniyat tarixini o`rganar ekanmiz mutafakkirlar, olimlar, allomalar ijtimoiy psixologik xodisalar bilan juda kizikkanliklarining guvoxi bo`lamiz. Lyonin ular bu xodisalarni o`z davri ruxida, o`z nazariy va ijtimoiy karashlari, xattoki, turli okimlar orasida tushunishga uringanlar. Sрuning uchun ham ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida tarakkietini o`rganish uchun ijtimoiy psixologik muammolar eritilgan asar yoki kashfietchining yashagan davri, uning siesiy karashlari, jamiyatning tarakkiet xususiyatlarini ham o`rganish lozim. Ilmiy manbalar ijtimoiy psixolo­giyaning davlat va xukuk nazariyasi, siesiy iktisod, etika, falsafa fanlarining rivojlanishi bilan o`zviy bogligini kursatadi. Ayniksa, fan tarakkietiga falsafa fani o`zining sezilarli ulushini kushgan. SHuning uchun ham amerikalik olim G. Olport ijtimoiy psixologik goyalarning yaratilishi va ri­vojlanishi falsafa bilan, uning ko`zga kuringan arboblaridan hisoblangan Platon nomi bilan boglik deb ezgan edi.
Platon o`zining "Davlat" va "Qonunlar" deb atalgan dialoglarida shaxsning jamiyat bilan aloqalari masalasiga tuxtalib, jamiyat individga nisbatan o`zgarmas sir birlikki, uning tarakkieti jamiyat rivojlanishi qonunlarga buysunadi, degan fikrni ximoya kilgan. Unga karamakarshi fikrni Aristotel’ bayon etib, individni barcha ijtimoiy o`zgarishlarning sababchisi. chunki unda bunga imqon beruvchi psixologik tizimlar bor, deb ezadi. YA`ni, shaxs va jamiyat urtasidagi munosabat masalasi Platonda jamiyat foydasiga xal bo`lgan bo`lsa. Aristotel’da bu narsa shaxs foydasiga echilgan. Ulardan keyingi yangi davr faylasuflarini Gobbs Gil’vetsiy, Lokk Russo, Gegel’, Makiavelli. SHark faylasuflaridan Beruniy, Farobiylar ham barcha asarlarida shaxs va jamiyat karamakarshiliklarini ilmiy asosda sharxlashga urindilar, lekin xech kaysisi bu muammoni ijtimoiy psixologik muammo darajasiga kutara olmadi.
XIX asrning urtalariga kelib, kapitalistik munosabatlarning keskinlashuvi, turli davlatlar bilan iktisodiy aloqalarnnng tobora usib borishi, turli xalklarning bir mamlakatida ikkinchisiga kuchishimigratsiya munosabati bilan kator ijtimoiy fanlar rivojlanishi uchun kulay shart sharoitlar paydo bo`ldi. Ayniksa, tilshunoslik, antropologiya, etnografiya, arxiologiya, xukukshunoslik va boshka fanlar shakllanib, rivojlandi. Masalan, ingliz olimi e. Teylor ibtidoiy jamoa to`zumidagi madaniyatni tulik o`rganib chikdi; amerikalik etnogrof L. Morgan xindular turmush tarzini taxlil kilib chikdi, frantso`z olimi LeviBryul’ esa ibtidoiy odam tafakkuri xususiyatlarini o`rganar ekanlar, ular u yoki bu etnik milliy, guruxning psixologiyasini, ularga madaniymaishiy muxitning ta`sirini o`rganishga majbur bo`lishdi. Ya`ni ular aloxida individ u yoki bu yo`llar vakili psixologiyasi ijtimoiy jarayonlar
bilan nechogli boglik ekanligini nazariy jixatdan isbot kildilar.
Ayni shu davrda psixologiya fani ham ancha oekka to`rgan mustakil fan­ga aylandi. Lekin u atomistik, ya`ni aloxida individ psixologiyasigina o`rganadigan fan bo`lib, u odamlarni o`zaro muloqoti jarayonida ularda ruy beradigan sirli o`zgarishlarga e`tiborini endnendi karataetgan edi. Ayniksa, pa­topsixologiya, pedagogik psixologiya soxalariga individ bilan boshka individlar munosabati masalasini chetlab o`tish mumkin bo`lmay qoldi.
Lekin ijtimoiy psixologiyani ilmiy manbalari soxasida sotsiologiya fanining xizmatini kursatib utmay bo`lmaydi. Sotsiologiyaning asoschilari hisoblangan Opost Qont. Gerbert Spyonser va boshkalar, masalan, jamiyatdagi ijtimoiy xodisalarni o`rganish uchun albatta, o`ziga xos, ayrim psixologik xolatlarni o`rganmok lozim, degan fikrni kat`iy turib isbot kildilar. Ular xar bir ijtimoiy vokea da ruxiy xodisalar borligini isbot kilishga urindilar. Masalan, frantso`z sotsiologi G. Tard xar bir individda "Ijtimoiy fakt" boriligini, bu narsa uning miya doirasidagina emas, balki bir kancha miyalar aloqasi tufayli mavjuddir, deb hisoblaydi. Ijtimoiy xulkatvor modeli, uning fikricha doimo individlararo munosabatni o`z ichiga olib, bun­da bir individ boshka individga doimo taklid kiladi, shuning uchun ham shaxsni o`rganish boshka shaxslarni inqor kilmasligini talab kiladi. SHunday kilib, sotsiologiyada psixologik yo`nalish paydo bo`ldi. Tarddan keyin L. Uord, F. Giddings va boshkalar ijtimoiylik qonunlarini jamoa ruxiy xolati bi­lan o`zviy ravishda o`rgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt bu ijtimoiy akl, tafakkur bo`lib, u "Jamiyat psixologiyasi" yoki sotsiologiyaning baxs mavzusidir.
Shunday kilib, yuqorida kayd kilingan ilmiyfalsafiy ijtimoiy manbalar, shartsharoitlar tufayli ijtimoiy psixologik goyalar shakllanib bordya. Bu karashlar sof psixologiyaga ham uxshamagan, sotsiologiya doirasidan chikib ketadigan aloxida fan ijtimoiy psixologiyaning paydo bo`lishi uch rolini uynaydi.