Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

RAXBARLIK SIFATLARI


Yuqorida aytib o`tilganidek, raxbarda tug’ma qobiliyat bo`ladi deb ham aytib bo`lmaydi, ikkinchi tomondan, raxbar vaziyatga karab stixiyali tarzda tarbiyalanib ketaveradi, deb ham bo`lmaydi. Minglab shaxs sifatlari ichida ko`plari raxbarlik uchun kulay va ma`kuldir. A. V. Petrovskiy ana shunday ijobiy sifatlarni 1, 5 mingini sanab chikkan. Lekin ularning barchasini umumlashtiraditan, albatta bo`lishi lozim bo`lgan ayrim sifat qobiliyatlar borki, ushalar xakida kiskacha tuxtalib utmok lozim.
Avvalo, xar kanday raxbarda intellekt akl zaqovatning ma`lum normasi bo`lishi kerak. Bu norma va yaxshi raxbar uchun urtadan yuqori bo`lmogi maksadga muvofikdir, chunki gyoniy darajasidagi intellektga ega bo`lgan raxbar bilan ishlash xodimlar uchun kagor nokulayliklarni keltirib chikarishlarini, bundan akl zaqovat qolganlarning ijobiy rivojlanishiga psixologik tusik bo`lishini amaliet va xaet kursatadi. Raxbardagi urtadan yuqori intellektni qoplab ketadigan yana boshka muxim sifatlar borki, ular boshkarish ishining samarasiga ijobiy ta`sir kursatadi. Masalan, raxbarning mustakil fikrlilik, topkirlik, tashabbusqorlik sifatlari. Chunki, ayrim xollarda xato kilsa ham, raxbar original fikrlar aytib, yo`lyo`riklar kursata olishi, xar bir aytilgan fikr, kilingan ishga mustakil baxo bera olishi zarur. Chunki, mustakillik shaxs kiefasini belgilovchi muxim psixologik xususiyatdir.
Raxbarda mustakillik bo`lsa. unda o`ziga ishonch ham bo`ladi, bu esa o`z navbatida raxbardagi sub`ektiv talablar darajasining yuqori bo`lishiga olib keladi. Ko`pincha, raxbarning boshkalarga galabchanligi xakida gapiriladi, lekin yaxshi raxbar avvalo o`z o`ziga nisbatan talabchan bo`lishi kerak. O`zo`zinirini ham hisobga oladi. Buyruk yoki topshiriklar, odatda, taklif ma’nosida baxolash va shu asosida boshkalarga nisbatan munosabatlar tizimini ishlab chikishi muxim bir omildir.
Har kanday raxbar uchun universal, kerak bo`lgan hislatlarni yana bir tom ma`noda "ziyoli" bo`lish yoki, boshkacha kilib aytganda, madaniyatli bo`lishidir. Boshlik o`zidagi madaniyatini avvalo muomalada, odamlar bilan bo`ladigan kundalik muloqotlarga namoyon etimogi lozim. Muomala madaniyati bu urinli. anik, kiska, samimiy gapirish san`ati va ikkinchi tomondan, suxbatdoshni tinglash qobiliyatidir. Chunki boshlik, bilan buysunuvchilar urtasida kelib chikadigan shaxsiy ziddiyatlarning asosida tinglay olmaslik, yoki gapni to`g’ri yo`sinda gapira olmaslik etadi. O`zganing urniga tura olish, uning hiskechinmalariga sherik bo`lish, empatiya hissining borligi, dialoglarda sabrtokatlilik va boshkalar muloqot madaniyatining muxim tomonlaridir.
Jamoa faoliyatining o`z faoliyatini rejalashtirish qobiliyati raxbar uchun muxim bo`lgan talablaridan biridir. Chunki rejalashtirish asosida o`z-o`zini boshkara olish va boshqalarni tashqi faoliyatini maksadga muvofiq tarzda boshkara olishni ta`minlovchi muxim psixologik xususiyat yotadi. Rejalash­tirish bu o`ziga xos kelajakni ko`ra olish qobiliyati, kelajak obrazi bo`lib, bu narsa shaxsning kanchalik kamol topganligi va maksadga intiluvchanligining muxim belgisidir. Bu juda murakkab psixologik jarayon bo`lib, u shaxsning o`z dikkatini kanchalik ongli tarzda boshkarishi, uni fakat muxim narsalarga ka­rata olish, vaktdan tez foydalana olish, ortikcha ishlardan o`zini tiyish, kul ostidagilarga, imqoni boricha, ularning qobiliyatlariga karab ish buyura olish va. nixoyat, buyurgan ishni o`z vaktkda nazorat kilib, surab olish imqoniyati bilan boglik. O`z ishini puxta rejalashtirish qobiliyatiga ega bo`lgan raxbar realistik tafakko`rga ega bo`lmogi, ya`ni xar kanday sharoitlarda ham usha muammo yoki ishga taallukli barcha al’ternativ variantlardan eng to`g’risi va mak­sadga muvofigini tanlay oladigan, ishni tufi tashkil eta bilgan, ya`ni eng kam kuch va vakt sarflab ishni uddaday olgan, noanik yoki tasodifiy vaziyatlarda ham ish taktikasini to`g’ri yo`lga yo`naltira oladigan odam bo`lishi kerak. Bundan tashkari, yaxshi raxbar uchun oldida to`rgan ishning xar bir aloxida detallarigacha tasavvur kilib, uni amalga oshirishning barcha boskichlari va vositalarining oldindan kura bilish qobiliyati ham zarur. Shunday takdirdagina u ishga dadil kirishini, o`zgalarni o`z ortidan egashtirishi va ishlab chikarishda yuksak kursatkichlarga erishishi mumkin.
Yuqorida aytib utilgan raxbarlik sifatlari ichida eng muximi, tabiiyki, psixologik maxoratni talab kiladigan odamlar bilan ishlash maxoratidir. Jamoa a`zolari bilan samarali ishlash uchun esa boshlik ularning psixologiyasi va gurux psixologiyasini yaxshi bilishi zarur, chunki "o`zgalar psixologiyasini bilish ular ustidan xukmronlikning yagona yo`lidir", deb ezishgan edi ingliz olimlari. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada ham yaxshi vositasi ijtimoiy psixologik tryoning uslubi borki, uning erdamida odamlar bilan ishlovchilar jamoani boshkarishning turli usullariga muvaffakiyatli tarzda tayyorlanmokdalar.