Buxoro davlat universiteti turobova hulkar rustamovna agrobiznesni tashkil etish va boshqarish
Kooperatsiyani rivojlantirishning me'yoriy-huquqiy
Download 2.5 Mb. Pdf ko'rish
|
agrobiznes
|
8.3. Kooperatsiyani rivojlantirishning me'yoriy-huquqiy asoslari. Iqtisodiyotda olib borilayotgan chuqur islohotlar qishloq xo‘jaligida kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirish va uning me'yoriy-huquqiy bazasini shakllantirish zarurligini taqozo etadi. Bilimlar iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida va iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida xalqaro kooperativ alyansi tamoyillariga javob beruvchi xo‘jalik yuritish shaklini har tomonlama rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan me'yoriy-huquqiy bazani shakllantirish zarurdir. Qishloq xo‘jaligida kooperatsiya munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishning me'yoriy-huquqiy bazasini rivojlantirish va takomillashtirish uchun quyidagilar shakllangan bo‘lishi kerak: 1. Qishloq joylarda va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida tadbirkorlik muhitining shakllangan bo‘lishi; 165 2. Qishloq aholisi va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari tomonidan kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirishning afzalligi va samaradorligini tushunib yetishi; 3. Qishloq xo‘jaligida kooperatsiyalashgan korxonalar tizimi va xo‘jalik yuritish ushbu tizimining davlat va jamiyat tomonidan qo‘llab- quvvatlash mexanizmlarini shakllantirish. Qishloq xo‘jaligida kooperatsiyani rivojlantirish uchun huquqiy asosni yaratuvchi me'yoriy-huquqiy hujjatlar tizimini quyidagi asosiy guruhlargabo‘lishimiz mumkin . 1. Umumiy me'yoriy-huquqiy hujjatlar 2. Maxsus me'yoriy-huquqiy hujjatlar Umumiy me'yoriy-huquqiy hujjatlarda kooperatsiyani shakllantirish va rivojlantirishga asos bo‘luvchi me'yoriy-huquqiy hujjatlarni kiritish mumkin. Bunga birinchi bo‘lib 1990 yil 31 oktyabda qabul kilingan va keyinchalik (1993 yil 7 mayda, 1994 yil 23 sentyabrda, 1995 yil 6 mayda, 1996 yil 27 dekabrda va 2002 yil 13 dekabrda) qo‘shimchalar hamda o‘zgartirishlar kiritilgan “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi Qonunni alohida ta'kidlash mumkin, unda O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik shakllari belgilab berilgan. Mazkur qonunning 11-moddasida, kooperativ mulk shakli tushunchasiga aniq ta'rif berilgan. Unda “Xo‘jalikni birgalikda yuritish yoki boshqa faoliyat bilan shug‘ullanishi uchun a'zolik asosida ixtiyoriy birlashgan fuqarolarning birgalikdagi mulki - kooperativ mulkdir” deyilgan. Shu bilan birga bunda mulkni hosil qilish mexanizmi ham belgilangan, xususan, “kooperativ mulk uning a'zolari bergan pul yoxud boshqa mol- mulk shaklidagi badallar, ular ishlab chiqarilgan mahsulot va uni sotishdan hamda kooperativ ustavidan nazarda tutilgan boshqa faoliyatdan keladigan daromad hisobiga tashkil topadi va ko‘payib boradi” deb yozib qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 69 moddasida fuqarorlar shaxsiy ishtiroki bilan ishlab chiqarish kooperativlariga a'zo bo‘lishlari mumkinligi aytib o‘tilgan. Ushby kodeksning 73 moddasida esa notijorat tuzilmalari sifatida matlubot kooperativlarining huquqiy 166 maqomi belgilab quyilgan. Ishtirokchilarning moddiy (mulkiy) ehtiyojlarini qondirish maqsadida fuqarolarning a'zolikka asoslangan ixtiyoriy birlashmasi matlubot kooperativi hisoblanib, bu birlashuv uning a'zolari tomonidan o‘z mulkiy (pay) badallarini qo‘shish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda matlubot kooperativlari uchun tijorat faoliyat bilan shug‘ullanishi imkoniyati ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ishlab chiqarish kooperativlari uchun notijorat faoliyati bilan shug‘ullanishi ko‘zda tutilmagan. Kooperatsiyaning shakllanishi va rivojlanishining umumiy qonunchilik hujjatlari ichida O‘zbekiston Respublikasining “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi Qonunlari hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha hujjatlar to‘plami muhim o‘rin tutadi. “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 22-moddasida va “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi Qonunning 26-moddasida ularning “ixtiyoriylik asosida, shu jumladan ulushi (pay) asosda mahsulot yetishtirish, harid qilish, uni qayta ishlash va sotish, moddiy-texnika ta'minoti, qurilish, texnikaviy, suv xo‘jaligi, veterinariya, agrokimyo, maslahat berish yo‘nalishidagi va boshqa xil xizmat ko‘rsatish bo‘yicha kooperativlarga (shirkatlarga), jamiyatlarga, ittfoqlarga, uyushmalarga va boshqa birlashmalarga birlashish, kirish huquqiga ega”ligi qonun bilan belgilab quyilgan. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasida ushbu va boshqa me'yoriy- huquqiy hujjatlar qishloq xo‘jaligida kooperatsiyaning barcha turlarini keng rivojlantirish uchun asosiy ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaratadi. Kooperatsiyalashgan korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini tartibga solishda O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 29 avgustdagi “Xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatining shartnoma-huquqiy bazasi to‘g‘risida” gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (45,48, 353-385-moddalar), O‘zbekiston Respublikasining Ma'muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi (175,176-1, 176-2,212 va 214- moddalar), O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi (175, 181, 186, 205, 207 va 209 moddalar) muhim o‘rin tutadi. Kooperatsiya munosabatlarini xorijiy sarmoya ishtirokidagi qo‘shma korxonalar shaklida tashkil etish va faoliyat ko‘rsatishning 167 me'yoriy-huquqiy va qonunchilik bazasi hamda tashqi iqtisodiy faoliyat tartibi va mexanizmlarini alohida ajratish lozim. Bu kooperatsiyalashgan xo‘jaliklarga investisiyalarni jalb qilish imkoniyatlarini ochib beradi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish kooperativlari tijorat tashkilot sifatida Soliq Kodeksiga binoan soliq to‘lovchi hisoblanadi. Iste'mol yoki boshqa xizmat ko‘rsatuvchi kooperativlar notijorat tashkilot sifatida O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksiga (2008 yil 1 yanvar) asosan daromad, mol-mulk, yer solig‘i va yana ba'zi bir soliqlardan ozod etilgan. Qishloq xo‘jaligida koopersiya munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishning maxsus me'yoriy-huquqiy hujjatlariga O‘zbekiston Respublikasining 1991 14 iyunda qabul qilingan hamda 1993 yil 28 dekabr va 1998 yil 29 avgustda qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar kiritilgan “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi shuningdek 1998 yil 30 apreldagi “Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat) to‘g‘risida”gi qonunlarini alohida ajratish lozim. O‘zbekiston Respublikasining “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi Qonuni jismoniy va yuridik shaxslarga kooperatsiyalashgan xo‘jalikka ixtiyoriy ravishda kirish va undan erkin chiqishi, ushbu xo‘jalikni boshqarishda ishtirok etishni, uning mulkchilikning boshqa shakllari bilan teng huquqliligini, jamoa xo‘jaligining mustaqilligini va uning ustav vazifalarini bajarish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda mustaqillikni kafolatlaydi. “Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat) to‘g‘risida”gi qonuni ishlab chiqarish kooperativlarini rag‘batlantiradi. Ushbu qonunda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilar shaxsiy mehnati bilan ishtirok etishi ta'kidlanadi. Qonunda ko‘proq oila pudratini rivojlantirishga e'tibor qaratiladi. Oxirgi yillarda respublikada qishloq xo‘jaligida kooperatsiya munosabatlarining huquqiy bazasini takomillashtirish maqsadida qarorlar va farmonlar qabul qilinmoqda. 2019 yil 14 mart kunida “Meva-sabzavotchilik sohasida qishloq xo‘jaligi kooperatsiyasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori qabul qilindi. Meva-sabzavotchilik sohasida 168 qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratishni rag‘batlantirish, sifatli meva- sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarish va uning eksporti barqarorligini ta'minlash, mazkur mahsulot ishlab chiqaruvchilarining moliyaviy imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, ishlab chiqarishning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida qishloq xo‘jaligi birlashmalarini tashkil etishga ruxsat berildi. Qishloq xo‘jaligi birlashmalarida ixtiyoriy va pay asosida ishtirok etish tamoyillarida mustaqil va o‘zaro bog‘liq qishloq xo‘jaligi korxonalari, fermer, dehqon xo‘jaliklari hamda tomorqa yer egalarining kooperasion birlashishi nazarda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2020 yida Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Parlamentimiz ushbu islohotlarimizning huquqiy asosi bo‘lgan “Kooperatsiya va klasterlar to‘g‘risida”gi yangi qonunni tezroq qabul qilinishi zarurligi ta'kidlab o‘tildi. Ko‘pgina olimlar va mutaxassislarning ta'kidlashicha, kooperatsiya munosabatlari va qishloq xo‘jaligi kooperativlarini shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan me'yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish zarur. Birinchidan, kooperatsiyani rivojlanishi davlat va jamiyat tomonidan qo‘llab-quvvatlash masalalarini tartibga soluvchi me'yoriy- huquqiy hujjatlarning g‘oyat zaif huquqiy ta'minotga egaligi; mulkchilikning turli shakllarini asoslangan ko‘p ukladli iqtisodiyotni rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lgan davlat ayni paytda ishlab chiqarish va qishloq xo‘jalik kooperatsiyasini rivojlantirishga alohida me'yoriy- huquqiy maqom bermayotganligi; kooperatsiyaning barcha turlarini rivojlantirishning maqsadga muvofiqligi davlat tomonidan kooperatsiyani rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat va mintaqaviy dasturlarning ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi bilan kuzatilmayotganligi Sh.Ergashxodjaevaning ilmiy tadqiqotlari natijalarida ta'kidlangan edi. Ma'lumki, haligacha kooperatsiya rivojlanishiga turtki bo‘ladigan me'yoriy–huquqiy baza takomillashtiril- magan. Bizningcha ham ushbu masala haligacha dolzarbligini yo‘qotmagan va bunga alohida e'tibor qaratish zarur. 169 Ikkinchidan, internet tarmog‘ida “Qishloq xo‘jaligida kooperatsiya to‘g‘risida” qonun loyihasi muhokamasi e'lon qilinganligiga guvoh bo‘lamiz. Ushbu qonun loyihasini tanishib chiqish jarayonida quyidagilarga e'tibor qaratdik. Masalan, qonun loyihasini 6-moddasida “Iste'mol kooperativi tijorat tashkilot hisoblanadi va ushbu moddada belgilangan qoidalarga muvofiq bir yoki bir nechta faoliyat turlarini bajarish uchun kooperativ a'zolarining ehtiyojlarini qondirish maqsadida tashkil etilgan qayta ishlash, sotish (savdo), xizmat ko‘rsatish, ta'minot, bog‘dorchilik, tomorqachilik, chorvachilik va boshqa koperativlarga bo‘linadi” deyilgan. Olib borilgan tadqiqotlarga asoslanib va rivojlangan davlatlarning kooperativ harakatini o‘rganish natijasida shuni aytish mumkinki, iste'mol kooperativlari notijorat tashkilot sifatida tashkil etilishi ko‘zda tutilishi kerak. Yana bir masala, shu moddada “bog‘dorchilik, tomorqachilik, chorvachilik va boshqa koperativlarga bo‘linadi” deyilgan. Bizningcha, bu yo‘nalishlarni kooperativ turlariga kiritish tavsiya etilmaydi. Yuqorida ta'kidlangan ya'ni qayta ishlash, sotish (savdo), xizmat ko‘rsatish, ta'minot kooperativlari ushbu tarmoqlarda ham tashkil etilishi mumkin. Xorijiy davlatlar tajribasidan ma'lumki, bitta kooperativ bir nechta yo‘nalishda xizmat ko‘rsatishi mumkin, ya'ni ularning faoliyati ham diversifikasiyalangan bo‘ladi. “kompleks xizmatlar” ko‘rsatadigan kooperativ turi kiritilmasa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iqtisodiyotni tarmoqlarida, shu bilan birga qishloq xo‘jaligida kooperatsiya munosabatlarini shakllantirish va uni rivojlantirish borasidagi islohotlarni yanada jadallashtirish va uni huquqiy bazasini ham takomillashtirish zarur. Download 2.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|