Buxoro davlat universiteti
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Jadval- 3.3.
- 3.3. Pigmentlar bilan gul bosish
|
Jadval 3.2. Tayyorlash sharoitini mahsulot sifatiga bog`liqligi Namuna
Tayyorlash sharoiti Oqlik darajasi % Kapillyarlik, mm / soat Uzilishdagi mustahkamligi, N Modifika tsiyalangan nitron –
2 3 84,51 84,43 85,56
85,32 o`lchanmadi o`lchanmadi Ipak
– 1 2 3 79,67
80,87 83,48
82,27 o`lchanmadi o`lchanmadi Paxta
– 1 2 3 77,11
79,70 81,06
83,74 – 100 80 100
3,69 3,72
5,14 3,90
Nitron – 1 2 3 81,61 80,84 82,88
83,0 o`lchanmadi o`lchanmadi Paxta+
nitron – 1 2 3 80,29 80,73 81,90
80,98 95
115 115
110 5,1
7,96 8,09
8,24 Paxta+mod nitron –
2 3 79,08 83,33 82,33
82,00 40
70 65
60 1,3
6,61 7,83
8,18
57 Lekin ularning kapillyarligi mutlaqo qoniqarli emas. Shunisi qiziqarliki, Paxta — nitron tolalari aralashmasidan iborat kalavalarni kapillyarligi qoniqarli bo`lmasada, lekin ular katta qiymatga ega. Aralashma tarkibini komponentlaridan biri gidrofob tola bo`lsada, bunday natijaga erishish g’ayritabiiy hodisadir. Bunga sabab, silindr tuzilishidagi nitron va (buralgan tuzilishdagi) Paxta tolasidan aralashma tayyorlanganda kalavada sun`iy ravishda bo`shliqliklar hosil bo`ladi (3.3.-rasm) va bu aralashmaning kapillyarligini ortishiga sabab bo`lishi mumkin.
3.3.-rasm. Nitron va Paxta tolalari aralashmasidan iborat kalava. Nitron tolasini tabiiy ipak chiqindilari bilan modifikatsiyalash natijalasida tolani yuzasida turli bo`shliq va g`adir-budurliklar hosil bo`ladi [3]. Natijada modifikatsiyalangan nitron bilan Paxta aralashmasi hosil qilinayotganda Paxta + nitron aralashmasi kabi bo`shliqlar hosil bo`lmaydi, shuning uchun ham bunday aralashmaning kapillyaligi Paxta+nitrondagiga nisbatan kamdir, bu ham gidrofil tola Paxtadagiga nisbatan yuqori. Olingan natijalar qoniqarli bo`lmagach izlanishlar boshqa eritmalar bilan olib borildi. Namunalar sifatida faqat
Paxta, Paxta+nitron, hamda Paxta+modifikatsiyalangan nitron qoldirildi. Yetarli darajadagi kapillyarlikka aralashma tarkibidagi yog` moddalarni chiqarish orqali erishish mumkin. Shuni inobatga olgan holda, har uchchala namuna oldin ishqoriy muhitda ohorsizlantiriladi, so`ngra kislotali muhitda oqartiriladi. Bunda tajriba quyidagicha olib borildi. Namunalarga uch hil tarkibga ega bo`lgan eritmalar bilan 15-20 minut 80°C ishlov beriladi, ya`ni:
58 1. H
2 SO 4 -7 g/l (pH=1) 2. Na
2 CO 3 - 5 g/l (pH=11) 3. NaHSO 3 - 5 g/l (pH=9) Ishlov berilgan namunalar yaxshilab yuvilgach bir hil tarkibli eritmalarda ishlanadi, ya`ni tarkibida massaga nisbatan % larda bo`lgan quyidagi tarkibli eritmada ishlov beriladi: MgC1
2 - 0,05 H 2 O
- 2,0 Na 2 SiO 3 - 5,0 OP - 10 - 1 g/l pH = 5
Olingan natijalar 3.3 — jadvalda keltirilgan. Jadval- 3.3. Namunalar sifatini tayyorlash sharoitiga bog`liqligi. Namuna H
SO 4
Na 2 CO 3
Na 2 HSO
3
Oqlik darajasi, % Kap mm/ soat
Uzilish. ga,
must. N Oqlik darajasi, % Kap mm/ soat
Uzilish. ga,
must. N Oqlik darajasi, % Kap mm/ soat
Uzilish. ga,
must N Paxta 81,74 100 4,0
80,07 50
5,2 80,07
50 4,8
Paxta + nitron
80,98 115 8,4
80,60 120
9,0 70,60
120 8,8
Paxta mod.
Nitron 82,50
60 8,2
78,20 75
8,4 79,18
70 8,4
Natijalardan ma`lum bo`ldiki, faqat ishqoriy muhitda yuqori haroratdagina paxta tarkibidagi yog`simon va mumsimon
59 moddalarni chiqarib, kerakli kapillyarlikka erishish mumkin. Bunda eritmalar quyidagi tarkibga ega: NaOH – 2 g/l Na 2
3 – 30 g/l OP- 10 - 0,5 g/l H 2 O 2 - 2 g/l pH = 12 Bu birlashtirilgan qaynatish oqartirish usuli bo`lib, jarayon 95°C haroratda 2 soat davomida olib boriladi. Ishlov berilgan namunalarning oqlik darajasi va kapillyarligi quyidagicha: (3.4 – jadval).
Jadval 3.4. Namunalarning oqlik darajasi va kapillyarligi Namuna
W % Kapil. mm/soat Paxta 82,89
135 Paxta+nitron 74,76 160
Paxta+mod.nit. 68,26
140
Namunalar yuqori kapillyarlikka erishgan bo`lsada, ularning oqlik darajasi pasayib, ketdi. Ayniqsa, Paxta+modifikatsiyalangan nitron asosidagi kalavalar deyarli och sariq rangga bir tekis bo`yalib qoldi. Buning sababi modifikator tarkibidagi oqsil, CaC1 2 va glitserinlarni tolaga sorblanishi va bog`lanishidir. Shu yerda oqsil va CaC1 2 ni ahamiyatini aniqlash maqsadida gel nitron tolasi faqat tabiiy ipak chiqindisining erituvchisi (CaC1 2 va glitserin) bilan modifikatsiyalandi va namunaning oqlik darajasi o`lchandi. Bu 73,87 ga teng. Demak, tolani TICH bilan modifikatsiyalashda tabiiy ipak bilan nitron tolasi kimyoviy bog`lanishlar bilan birikmoqda. Tajribalar asosida aralashmalarda kerakli kapillyarlikka erishildi, endigi masala namunaning (aralashmaning) oqlik darajasini talab darajasiga ko`tarishga bag`ishlanadi. Qaynatish-oqartirish eritmasi tarkibidagi natriy silikat ham ishqoriy muhitga ega ekanligi hisobga olgan
60 holda, namunalarni pardozlashga tayyorlash kuchsiz ishqoriy sharoitda birlashtirilgan usulda olib borildi. Ishqoriy agent sifatida birinchi vanna faqat silikat, ikkinchi vannaga NaHCO 3 va uchinchi vannaga Na 2 CO 3 solib olib borildi. Dispers bo’yovchi moddalar poliefir va atsetat tolali matolarga va kamroq poliamid tolali matolarga gul bosishda ishlatiladi. Gul bosish uchun nurbardoshligi yuqori va harorat ta’siriga chidamli bo’yovchi moddalar ishlatiladi. Gul bosish texgologiyasi: Gul bosish → quritish → Bo’yovchi moddani →yuvish → quritish tolaga bog’lash jarayonlaridan iborat. Gul bosish bo’yog’i tarkibi tola turiga va rang singdirish usuliga bog’liqdir. Masalan, astetat tolali materiallar uchun quyidagi tarkiblar ishlatiladi.(3.5-jadval) Quyultiruvchi sifatida natriy alginat, karboksimetilselluloza, tragant va ularning aralashmasi ishlatiladi. Poliefir, poliamid va triasetat tolalariga gul bosilganda bo’yoq tarkibiga tola massasiga nisbatan 0.3-2% miqdorida intensifikator (benzoy, salitsil kislota, xlorbenzol, yog’ kislotaning gidroksialkilamidlari ) qo’shiladi, Bo’yovchi moddaning tolaga bog’lanish darajasini oshirish maqsadida, to’q ranglar olish uchun 80-200 g/kg miqdorda mochevina solinadi. 3.5- jadval
Dispers bo’yovchi moddalar bo’yoq tarkiblari I tarkib, g/kg II tarkib, g/kg III tarkib, g/kg Bo’yovchi modda
20-40 Bo’yovchi modda 20-
40 Bo’yovchi modda 20-40
Natriy xlorit 5 Etil spirti 10 Skipidlar 10 mochevina 20-60 tiomochevina 50 stearoks 20 Ammoniy
sulfat 5 sulfirol 5 quyultiruvchi X Quyultiruvchi X quyultiruvchi X quyultiruvchi X
61 Jami
1000 jami
1000 jami
1000
Bug’lanish paytida bo’yovchi moddani qaytarishdan saqlash maqsadida biroz oksidlovchi qo’shiladi. Dispers bo’yovchi moddalar ishqorga ta’sirchan bo’lganligi sababli, pH =6 gacha sirka kislota solinadi. Dispers bo’yovchi moddalar bilan gul bosilgan asetat va poliamid tolali matolarga to’yingan bug’li atmosferada 100-102 0 C da 20-45 min davomida ishlov beriladi. Ana shu sharoitda, hatto bo’yoq tarkibiga intensifikator qo’shilgan bo’lsa ham, poliefir va triasetat tolali materiallarga bo’yovchi moddaning bog’lanish darajasi 50% dan oshmaydi. Buning sababi, bo’yovchi moddaning tola ichiga diffuziya tezligining o’ta pastligidir. Shu sababli, dispers bo’yovchi moddalarning poliefir va triasetat tolalari ichiga diffuziyasi qaynoq havoli muhitda 180-220 o Cda 30-
60 s davomida yoki o’ta qizdirilgan bug’li sharoitda 165-180 0 Cda 4-8 min davomida amalga oshiriladi. Yuqori haroratli ishlovga mo’ljallangan texnologiya uchun sublimatsiyaga chidamli bo’yovchi moddalar ishlatiladi. Dispers bo’yovchi moddalarning rang mustahkamligini oshirish uchun yuvish jarayonida matoga ishqoriy-qaytaruvchili ishlov beriladi; NaOH (32.5% li) -4.5ml/dm 3 , Na 2 S 2 O 4 -2 g/dm 3 . Hozirgi vaqtda gidrofob tola ichiga dispers bo’yovchi modda diffuziyasini jadallashtirish maqsadida qaynatilgan azeotrop aralashma bug’da ishlov berishni qo’llash taklif qilinmoqda. Azeotrop aralashmalar ichida eng maqbuli benzil spirt va suvning 10:90 nisbatdagi aralashmasidir. Benzil spirti kam zarrali va aralashma tarkibiga kam miqdorda qo’shiladi. Aralashmaning qaynash harorati 95-100 0 C, matoga ishlov berish vaqti 2-3 min. [47] O’tgan asrning 70-yillarida kimyoviy tolali materiallarga dispers bo’yovchi moddalar bilan sublimatsion gul bosish keng tarqaldi. Bu usul yana ―ko’chirma gul bosish‖, ―bug’ fazali gul bosish‖, ―termogul bosish‖ nomlari bilan ham ma’lumdir. Bu usulda gul bosish uchun avval oson (180-
62 230
0 Cda) sublimatsiyalanuvchan dispers bo’yovchi moddalar bilan qog’ozga gul tushiriladi, so’ng ma’lum harorat, bosim va vaqt davomida gul qog’ozdan mato yuzasiga o’tkaziladi. Bunda dispers bo’yovchi modda harorat ta’sirida uchuvchan holatga o’tib, yuqori elastik holatdagi tola ichiga juda tez diffuziyalanadi. Qog’ozga gul tushirish uchun quyidagi tarkibdan foydalaniladi: dispers bo’yovchi modda -10%, yopishtirgich modda (sintetik smola, sellyuloza efirlari)-15%, erituvchi (suv yoki organik erituvchi)-75%. Gul tushirilgan qog’oz pastroq haroratda tez quritiladi. [48] Qog’ozdagi gulni mato yuzasiga o’tkazish uchun turli konstruksiyasidagi kalandrlar ishlatiladi. Bularning ichida vakuum ostida ishlaydigan barabanli termogul bosish mashinalari maqsadga muvofiqdir, masalan, ―Kannegisser‖firmasida (Germaniya) ishlab chiqariladigan ―Vakuumat‖kalandri. Mato va qog’oz roliklardan yuzma-yuz holatda ustma-ust teshikli barabanga yuboriladi. Baraban ichida vakuum hosil qilinishi sababli qog’oz va mato uning yuzasiga zich yopishadi. Qog’oz va mato qatlami infraqizil nurlar yordamida qizdiriladi va datchik yordamida nazorat qilinadi. Gul bosilgan mato rulonga, ishlatilgan qog’oz rulonga o’raladi. ―Vakuumat‖ mashinalarining afzalligi: bosim past bo’lgani uchun mato ezg’ilanmaydi, harorat pastroq (200-210 0 C o’rniga 160 0 C) ,
bo’yovchi moddaning tola ichiga o’tuvchanligi yaxshilanadi, rang mustahkamligi yuqori, issiqlik sarfi kam.
63
3-4.-rasm. Aralashmaning oqlik
darajasini natriy
silikat konsentratsiyasiga bog`liqligi. 1-paxta+mod nitron; 2-Paxta+nitron Rasmdan ko`rinib turibdiki, oqartirish eritmasida natriy silikat kontsentratsiyasi kamaygan sari aralashmaning oqlik darajasi ortib boradi, lekin uning kapillyarligi qoniqarli emas. Shuning uchun eng maqbul konsentratsiya deb 25 g/l qabul qilindi.[50] Qaynatish-oqartirish eritmasida natriy silikat konsentratsiyani ortishi korxona miqyosida ishlanganda silikatli nuqsonlar keltirib chiqaradi, ya`ni vanna tubiga silikatlarni yig`ilishi va mato yuzasida silikatli dog`larni hosil bo`lish natijalar 3.6-jadvalda keltirilgan. 3.6-jadval. Namunalarning sifat ko`rsatkichlariga eritma tarkibini ta`siri. Namuna
Silikat Stablizator W, % Kapillyarligi mm/soat W, %
Kapillyarligi mm/soat
Paxta+nitron 82,0
135 82,5
125 Paxta+mod.nit. 82,75 130
82,90 120
Jadvaldan natriy silikatni stablizatorga almashtirish aralashmaning oqlik darajasiga ta`sir etmaydi, lekin uning kapillyarligi bir muncha kamayadi. Shuning uchun natriy silikat stablizatorga almashtiriladi.[51]
64 Albatta, mahsulotlarni oqlik darajasi 80% dan yuqori bo`lsa, u holda bu mahsulot yaroqli hisoblanadi. Lekin bu kalavalardan erkaklar ko`ylagi tayyorlansa, bu natija iste`molchini qoniqtirmaydi. Shu sababli birlashtirilgan usulda
qaynatilib oqartirilgan namunalar optik
oqartiruvchilarda bir va ikki vannali usullarda oqartirildi. Demak, aralash tolali mahsulotlar kuchsiz ishqoriy muhitda birlashtirilgan usulda qaynatish - oqartirish jarayonidan o`tkazilib, so`ngra ularga OOM eritmasida 95°C haroratda 10 minut davomida ishlov berilsa, ularning oqlik darajasi va kapillyarligi talabga javob berar ekan. Bir vannali usulda OOM bilan ishlov berilganda namunalarning kapillyarligini pasayishiga sabab, optik oqartiruvchi modda tola yuzasida plyonka hosil qilib, uning sorbsion xossasini yomonlashtiradi. Natijalar 3.7 - jadvalda keltirilgan.
3.7-jadval. Namunalarning sifat ko`rsatkichlari Ishlov berilgan usuli
Paxta+nitron Paxta+mod. Nitron. W, %
Kap. mm/soa
t Kirishish % W, %
Kap. mm/soat
Kirishish % Bir vannali OOM b/n ishlov berilgan 83,0 4
122 2,6%
83,64 120
2,8% Oldin qaynatib- oqartirilgandan so`ngOOM bilan ishlov berilgan 83,3 9
135 2,9%
86,44 130
3%
65 OOM bilan ishlov berilgan 82,0
135 2%
82,75 130
2%
Barcha izlanishlar natijasida tanlangan uslub bo`yicha Paxta + nitron 67/33 va paxta+modifikatsiyalangan nitron (67/33 va 33/67) trikotaj polotnolari bo`yash va gul bosishga tayyorlandi. Namunalar 30 modulli tarkibda Al 2 (SO 4 ) 3 (25 g/l), OP-10 (0,5 g/l), H 2 O 2 (2 g/l), MgC1 2 (30 g/l) bo`lgan vannada 1 soat davomida 95°C haroratda qaynatiladi. Qaynatilgan namuna yuvilib, unga 10 minut davomida 95°C haroratda OOM ning massaga nisbatan 0,05% li eritmasida OP-10-(1 g/l) ishtirokida ishlov beriladi.[53] To`qimachilik materiallari sifatini aniq faktorlar qatoriga ularning rangli va tasviriy shakllanishlari kiradi. Pardozlash xususan gul bosish jarayoni masalalaridan biri bo`lib, ishlatilgan mato shartlariga, moda talablariga javob beruvchi matoda rasm va ranglar hosil qilish hisoblanadi. Yuqori sifatli zamonaviy mahsulotlar (yaxshi kaloristikali) aholining ehtiyojlarini qondirish uchun kimyogar - to`qimashunoslar katta e`tiborlarini to`qimachilikda gul bosishda zamonaviy progressiv texnika va texnologiyalarni qo`llashga qaratishlari lozim. Texnik jarayonlarning ahamiyati va texnologik parametrlarini aniq nazorat qilish, kerakli natijalarni olish uchun asosiy yechim bo`lib hisoblanadi. Bo`yash jarayoni bilan ko`pgina umumiyliklarga ega bo`lgani holda gul bosish jarayoni matoga qo’shimcha ishlov berish va yanada murakkabroq qurilmalarni qo’llashni talab etadi. [54] 3.3. Pigmentlar bilan gul bosish Gul bosish bo’yog’ini tayyorlashda barcha tashkil etuvchi moddalar ketma-ket qo’shilib, aralashtiriladi. Katalizator esa bo’yoqni ishlatish oldidan qo’shiladi. Pigment bilan gul bosish bog’lovchilar ishtirokida turli usullar bilan amalga oshiriladi. Bo’yoq tarkibida pigment, bog’lovchi,
66 quyultiruvchi hamda stabilizatorlar va katalizatorlar bo’ladi. Bo’yoq tarkibida plyonka, to’r hosil qiluvchilar va quyultiruvchilarning bo’lishi hamda gul bosib termoishlov berilgach, matoning yuvilmasligi yuzasining dag’allashishiga olib keladi. Shuning uchun quyuqlovchini tanlashga alohida ahamiyat beriladi: masalan, bu muammoni hal qilish uchun: a) emulsion quyultiruvchi ishlatish; ) yuqori quyuqlash qobiliyatiga ega bo’lgan polimerlar tanlash lozim. Emulsion quyultiruvchilar ikki turda bo’ladi: 1) ―suv moyda‖: (―Interkemikl‖) va impralak (―Frankolor‖); 2) ―moy suvda‖: orema, oremazin,mikrofiks (Siba), akramin (Bayer), xelezarin (Basf ), imperon (Xyoxst). Bu firmalarda kerakli bog’lovchilarni ham xuddi shu nomlar bilan ishlab chiqariladi. Emulsion quyultiruvchilarning kamchiligi ular portlovchi va yonuvchan bo’ladi. Bundan tashqari, emulsion quyultiruvchining moy qismi uayt spirti, ya’ni og’ir benzin bo’lib, uning bug’lari havoni zaharlaydi, juda ko’p miqdorda sarf qilinadi, 800g/kg. Yarim emulsion quyultiruvchilar ham ishlatiladi. Emulsion quyultiruvchilarninig tiksotroplik xususiyati juda yuqori bo’lgani sababli gul chegara chizig’i aniq chiqadi va bo’yoq mato ichiga juda chuqur kirishmaydi. Emulsion quyultiruvchilar o’rnini bosadigan akril va malein kislota miqdordagi ko’ndalang bog’lanishlar bilan bog’langan turidir. Bu quyultiruvchining tarkibida ko’p miqdorda COOH – guruhlarning borligi va polimer o’lchamining o’ziga xos miqdorda bo’lishi yuqori quyuqlashtirish qobilyatini ta’minlaydi. Quyultiruvchining yaxshi oquvchanligi polimer zanjirining konformatsion xususiyati, ya’ni globula hosil qilishi va yoyilishidadir. Tiksotroplik xossasi ko’ndalang bog’lar mavjudligi tufaylidir. Bunday quyultiruvchilar gelzarinlar (Basf) nomi
bilan ishlab
chiqariladi. Akrilatli quyultiruvchilarning elektrolitga yuqori ta’sirchanligi ularning kamchiligi hisoblanadi. Gul bosish bo’yog’i tarkiblari, g/kg: pigment 10
67
akramin VS (bog’lovchi) 150 Quyultiruvchi X
metazin 75-100 katalizator 25
jami: 1000 Download 0.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|