Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

2 3 .2 . M e h n a tn i m e ’y o r la s h tir ish u su lla ri.
M ehnatni m e’yorlashtirish - vaqt birligida ishlab chiqariladigan m aksim al 
m um kin b o 'lg a n m ahsulot (ish, xizm at) hajm ini, ishchilar 
va uskunalar 
m iqdorining nisbatini yoki faoliyatning har qanday sohasida aniq operatsiyani 
bajarish uchun m aksim al darajada m um kin b o 'lg a n vaqtni aniqlash, shuningdek, 
m e ’yorlarga amal qilishni tasdiqlash, nazorat qilish va rag'batlantirish b o 'y ich a 
jarayondir. 
Mehnatni m e ’yorlashtirish - bu m a’lum tashkiliy-texnik sharoitda 
m ahsulot birligini tayyorlash yoki vaqt birligi ichida m ahsulot ishlab chiqarish, 
belgilangan ish hajm ini bajarish yoki ishlab chiqarish vositalariga xizm at qilish 
uchun m ehnat sarfi o ’lchovini belgilashdir.
M ehnatni m e ’yorlashtirish b o 'y ic h a ishlam ing m azm uni 
quyidagilar 
hisoblanadi: ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish, ulam i qism larga ajratish, 
m ehnatni 
tashkil 
qilish 
va 
texnologiyaning 
m aqbul 
variantini 
tanlash, 
uskunalarning ishlash tartibini, m ehnatning usullari va uslublarini, ish joylarining 
xizm at ko 'rsatish i tizim ini, m ehnat v a dam olish tartibini loyihalashtirish, 
texnologik va m ehnat jarayonining xususiyatlariga m uvofiq m e ’yorlam i hisob- 
kitob qilish, ulam i jo riy qilish va tashkiliy-texnik shart-sharoitlam i o'zgartirish 
b o 'y ic h a navbatdagi 
tuzatishlar kiritish. 
M ehnatni m e ’yorlashtirish 
ishlab 
chiqarishni 
texnologik 
va 
tashkiliy 
tayyorgarligi 
ham da 
ulam i 
operativ 
boshqarishning m uhim b o 'g 'in i hisoblanadi. M ehnatni m e ’yorlashtirish b o 'y ich a 
ishlar m ehnatni tashkil qilish va texnologiyalam i loyihalashtirish bilan shunchalik 
cham barchas b o g 'lan g an k i, k o 'p g in a hollarda ulam i chegaralash qiyin. M ehnat 
xarajatlari va m ateriallar aslida ishlab chiqarishni texnologik v a tashkiliy 
tayyorgarligi jaray o n id a belgilanadi. Ishlab chiqarish, m ehnatni va ishlab 
chiqarishni tashkil qilishdagi har bir jid d iy o 'zg arish m e ’yorlar o'zg arish i bilan 
birga olib borilishi zarur. M e’yorlashtirilgan resurslar tarkibi aniq tashkiliy-texnik
216

---

sharoitlar bilan aniqlanadi. 
Shunday qilib, y ig ‘ish-m ontaj 
operatsiyalarini 
bajaradigan ishchilar uchun asosiy resurs ish vaqti hisoblanadi. Bu resursning ish 
(m ahsulot) birligidagi zaruriy xarajatlari vaqt m e ’yorlari bilan aniqlanadi. Shuning 
uchun ham bunday holatda ishchining m ehnat sam aradorligini baholash vaqtning 
faktik va m e ’yorlashtirilgan xarajatlarini qiyoslash asosida 
am alga oshiriladi. 
Stanokchi ishchilar uchun ham vaqt bosh resurs hisoblanadi. Lekin stanok ishlari 
uchun uskunalar va elektroenegiyadan oqilona foydalanishni rag'batlantirish ham 
m uhim rol o 'ynaydiki, u m azkur resurs xarajatlarining m uvofiq m e ’yorlari asosida 
am alga oshiriladi. K.o‘pgina ishlar uchun (m asalan, o 'm atad ig an , ta ’m irlash ishlari) 
uskunalardan 
foydalanish 
param ctrlarining 
zaruriy 
darajasini 
ta ’m inlashda 
uskunalam ing xizm at k o ‘rsatishi xarajatlarini tejash muhim.
M ehnatni m e ’yorlashtirish har bir ish o ‘m ida, uchastka va sexda mehnatni 
to ‘g ‘ri va ilm iy asosda tashkil qilish, ish jarayonining bir tekis, bir m e ’yorda 
borishini ta ’m inlash, ish vaqtidan tejab foydalanish, m ehnatning ilg’o r usul va 
m etodlarini aniqlash va jo riy qilish, m ehnatning yuksak sam aradorligini ta ’minlash, 
m ehnat unum dorligini to 'x to v siz oshirib borish rezervlarini aniqlash, korxona 
faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilish va nihoyat, ishlab chiqarishni rivojlantirish 
va takom illashtirish asosi b o i i b xizm at qiladi.
M ehnat unum dorligining o ’sishida texnikaviy asoslangan n orm a-m e’yorlar 
belgilashning aham iyati kattadir. Texnikaviy asoslangan va progressiv norm alar 
ham iqtisodiy, ham tarbiyaviy aham iyatga egadir. U lar ishlab chiqarishga ilg 'o r 
texnika va texnologiyani, m ehnatning ilg 'o r usullarini jo riy qilish bilan bir qatorda 
m ehnat intizom i va uyushqoqligining m ustahkam lanishini, ish haqining m ehnat 
unum dorligining oshishiga qarab m uttasil o 'sib borishini ta ’m inlaydi.
K orxonalarda norm alashdan m aqsad ishchi m ehnatini yengillashtirish, 
so g ‘lom lashtirish, texnika bilan odam lam i bir butun ishlab chiqarish jaray o n id a eng 
oqilona tarzda boglash, m ehnat va m oddiy resurslardan eng sam arali foydalanishni, 
m ehnat sharoitining tobora yaxshilanishini ta ’m inlashdan iboratdir.