Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

Davlat korxonasi - bu davlat m ulkiga asoslangan korxona. U lar respublika 
iqtisodiy im koniyatlarining taraqqiyotini, aholining 
m ahsulotlarga b o ’lgan 
ehtiyojini ta ’m inlaydi.
K orxonalar to ’g ’risida qonunga asosan x o ’jalik lar o ’z -o ’zini m ab lag ’ bilan 
ta ’m inlash, o ’z -o ’zini idora qilish va shartnom alar asosida m ahsulot ishlab 
chiqaradi va sotadi. Shu m aqsadda korxonaga ishchilar jalb qilinib, m ashina va 
m exanizm lar, uskunalar, xom -ashyo va m ateriallar bilan ta ’m inlash asosida x o ’ja lik
faoliyati tashkil etiladi. B undan tashqari asosiy ja m g ’arm alam i, oddiy va 
kcngaytirilgan takror ishlab chiqarishni korxona am alga oshiradi. D avlat korxonasi 
huquqiy shaxsdir. Egalik qilish, um um xalq m ulkining unga tegishli b o ’lgan 
qism idan foydalanish v a boshqarish huhuqiga ega. Buning uchun m ustaqil 
balansga, bankda hisob raqam iga ega, hisob-kitobning tugallangan tartibi va ishlab 
chiqarish 
x o ’ja lik
faoliyati 
tahlili 
uchun 
hisobot 
olib 
boradi. 
B unday 
korxonalam ing faoliyati davlat rejasi asosida olib boriladi. K orxonalar to ’g ’risidagi 
qonunga k o ’ra ularga m ustaqil ravishda rejalam i ishlab chiqish v a tasdiqlash 
huquqi berilgan.
Q o ’shm a korxonalar - boshqa m am lakatlar ishtirokida bunyod qilingan 
korxonalar - ular o ’zaro m anfatdorlik negizida hukum atlararo shartnom alar asosida 
tashkil qilinib, ilm iy-ishlab chiqarish, ilm iy-texnika va boshqa vazifalam i echishga 
qaratilgan. Q o ’shm a korxonalar sanoat, kishloq x o ’jalig i, qurilish, transport, savdo, 
fan va xalq x o ’jaligining boshqa sohalarida tarkib topishi m um kin. Bu korxonalar 
asosan, chet el texnikasi va texnologiyasi asosida barpo etilib, m ahalliy xom ashyo 
va ishchi kuchi hisobiga ishlaydi.
Q o ’sh m a k o rx o n a tu z is h h a q id a g i q a ro r b e v o s ita d a v la t korxonasi, 
birlashm asi va tashkiloti tom onidan yuqori boshqarish o rg an i ro z ilig i bilan
ch iq arilad i.
Q o ’shm a korxona tuzish bir qancha o ’zaro b o g ’liq, jarayonlarni o ’z ichiga 
oladi. U lam i, fikrim izcha, quyidagi bosqichlarga ajratish m um kin:
1. Q o ’shm a korxona tu zish d an asosiy m aqsadlam i belgilash.
2. Q o ’shm a korxona um um iy tex n ik -iq tiso d iy k o ’rsatkichlarini tahlil 
q ilish.
3. C h et ellik sh e rik (h a m k o r)n i izlash va tanlash.
35

---

4. N iy atlar haqidagi bayonnom a tayyorlash va im zolash.
5. B o ’lg ’usi q o ’shm a korxonani texnik-iqtisodiy asoslash h u jjatin i ishlab 
ch iq ish va iq tiso d iy sam arad o rlik n i aniqlash.
6. L o y ih alam i, ta ’sis h u jjatlarin i tayyorlash.
7. Q o ’shm a k o rx o n a tu zish haq id ag i tak lifn i y uqori bo sh q arish organlari 
v a m ah alliy huk u m at o rg an lari bilan k elishish.
8. T a ’sis hujjatlarini 
chet ellik 
sherik 
bilan birga im zolash.
9. Q o ’shm a k o rx o n an i d av lat r o ’yxatid an o ’tkazish.
Q o ’shm a ko rx o n alarn i m ah su lo t ish lab ch iq arish va x iz m a t k o ’rsatish
b ila n b o g ’liq tu rli so h a la rd a tu z ish m um kin.
Q o ’shm a ko rx o n alar tuzish avvalam b o r ilg ’or ch et el tex n o lo g iy asin i, 
zam o n av iy q u rilm a la m i, b o sh q arish tajrib asin i, q o ’shim cha m oddiy va m oliya 
resurslam i iqtisodiyotning eng zarur ta r m o q la rig a ja lb e tish g a q a ra tilis h i k e ra k .
Q o ’shm a korxona tuzishda chet ellik sherik izlash va tanlash m uhim
bosqichlardan 
biridir. 
B unda 
tanlangan 
m ahsulot 
(xizm at) 
turini 
ishlab 
chiqaradigan q o ’shm a korxonalar chet el qatnashchilarining um um iy doirasi 
aniqlanadi; tanlangan firm alar x o ’ja lik faoliyati k o ’rsatiladi va m oliyaviy tahlil 
qilinadi; tanlangan chet el firmasi m ahsulotining raqobatga bardosh berish 
qobiliyatiga baho beriladi; o ’tkazilgan tahlil natijalariga asosan q o ’shm a korxona 
chet el qatnashchisi uzil-kesil tanlanadi.
N iyatlar haqidagi bayonnom a respublika v a tanlangan chet ellik sherikning 
m a ’lum bir sohada q o ’shm a korxona tuzishga tayyor ekanligini qayd etib, 
ham korlik asosiy shartlarini belgilaydi.
N iyatlar bayonnom asi quyidagi savollam i qam rab oladi:
-
b o ’lg ’usi q o ’shm a korxona faoliyati m aqsadlari (m ahsulot 
turi, 
uni sotish y o ’llari, 
bitim ning am al qilish m uddatlari, q o ’shma 
korxonaning rivojlanish bosqichlari va boshqalar);
-
q o ’shm a korxona ta ’sis hujjatlari, texnik-iqtisodiy asoslash huj- 
ja tin n tayyorlash va kelishish borasidagi tom onlar m ajburiyatlari;
-
q o ’shm a korxona tuzishda qatnashuvchilar zarur deb hisoblagan 
taxm iniy iqtisodiy va tashkiliy talablar (m asalan, nizom ja m g ’arm asiga chet 
el qatnashchisi ulushining eng k o ’p hajm i va hokazo).
N iyatlar 
haqidagi 
bayonnom a 
tayyorlanib, 
tom onlar 
im zosi 
bilan 
rasm iylashtirilgandan keyin, q o ’shm a korxona respublika qatnashchisi (yoki uning 
buyurtm asi bilan m axsus tashkilot) tom onidan texnik - iqtisodiy asoslash ishlab 
chiqiladi. Texnik-iqtisodiy asoslash q o ’shm a korxona qatnashchilari im zolashlari 
zarur b o ’lgan hujjat emas.
Texnik — iqtisodiy asoslashga quyidagi b o ’lim lam i q o ’shish tavsiya etiladi; 
q o ’shm a 
korxonada 
ishlab 
chiqarish 
m o ’ljallangan 
m ahsulot
36

---

(xizm at)ni sotish bozorlarini tahlil qilish;
m am lakatning ichki im koniyatlari asosida va chct el investistiyalaridan 
f o y d a l a n i b
m ahsulot ishlab chiqarish variantlarini solishtirish;
• 
chct ellik sherikni tanlash;
• 
q o ’shm a korxona joylashish o ’raini asoslash; 
korxona tuzish va faoliyati variantlarining bayoni;
• 
q o ’shm a 
korxona tuzish 
va 
faoliyati 
variantlarining 
iqtisodiy 
sam aradorligini hisoblash;
q o ’shm a korxona m aqbul variantini tanlash.
T a ’sis hujjatlarini tayyorlash, tuzish va kelishish q o ’shm a korxona 
qatnashchilarining q o ’shm a korxona tuzish sharoitlarini aniqlash yuzasidan 
oldindan qilingan tahlil va uning faoliyat k o ’rsatishi texnik-iqtisodiy asoslanishga 
tayanib, am alga oshiriladi.
Q o ’shm a 
korxona 
ta ’sis 
etish 
haqidagi 
shartnom ada 
q u ’yidagilar 
k o ’rsatiladi:
-
korxona faoliyati sohasi va maqsadi;
-
nomi va yuridik statusi;
-
nizom ja m g ’arm asi tarkibi;
-
sheriklam ing qatnashish ulushlari;
-
kreditlash shartlari va tartibi;
-
eksportga m o ’ljallangan m ahsulot hajm i;
-
foydani hisoblash va taqsim lash tartibi;
-
zararlam i qoplash tartibi;
-
ja m g ’arm alam i tashkil etish tartibi.
Shartnom aning m axsus m oddalarida quyidagi m a ’lum otlar b o ’lishi kerak: 
q o ’shm a korxonaga nisbatan tom onlam ing m ajburiyatlari;
-
xodim lam i yollash, b o ’shatish va m ehnatga haq to ’lash 
m asalalari;
-
m oddiy-texnika ta ’minoti va sotish;
-
q o ’shm a korxona mulkn va huquqlarini su g 'u rta qilish;
-
hisobot va nazorat qilish shakli;
-
fors-m ajor m ajburiyatlari;
-
arbitraj;
-
q o ’shm a korxona faoliyati muddati.
Shartnom aga q o ’shm a korxona va uning boshqarish organlari faoliyati 
tartibini aniqlashtiruvchi q o ’shm a korxona nizom i ilova qilinadi.
Q o ’shm a korxona nizom i shartnom ani to ’ldiradi va quyidagilarni o ’z ichiga
oladi:
37

---

-
korxonani 
boshqarish 
organlari 
tuzilishi, 
tarkibi 
va 
vakolatlari;
-
qaror qabul qilish tartibi va ham jihatlik talab m asalalar doirasi;
-
balans va hisobot tuzish tartibi;
-
vakolatxona va filiallar tuzish tartibi;
-
d a ’volam i k o ’rib chiqish tartibi;
-
auditorlik xizm atidan foydalanish;
-
qatnashuvchilardan birortasi q o ’shm a korxonadan chiqqanda 
m ulkdagi ulushni berish tartibi;
-
korxonani 
tugatish 
v a 
qatnashuvchilarga 
m ab lag ’larini 
qaytarish tartibi.
Q o ’shm a korxona davlat ro ’yxatidan o ’tishi uchun quyidagi hujjatlam i 
tavsiya etishi kerak:
-
q o ’shm a korxona qatnashuvchilaridan birining yozm a arizasi;
-
respublika 
qatnashchisi 
yuqori 
boshqarish 
organi 
bilan 
kelishilgan texnik-iqtisodiy asoslash;
-
ta ’sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxalari.
Q o ’shm a korxona ro ’yxatdan o ’tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs 
huquqiga 
ega 
b o ’ladi. 
K orxonaga 
ro ’yxatdan 
o ’tkazilganligi 
to ’g ’risida 
m a’lum otnom a beriladi, 
bu 
q o ’shm a 
korxona 
tuzilganligini e ’lon qilishga 
asos b o ’ladi.