Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida
Paxta tozalash, to‘qim achilik, yengil va oziq-ovqat sanoati
Download 7.26 Mb. Pdf ko'rish
|
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish
|
1.3.Paxta tozalash, to‘qim achilik, yengil va oziq-ovqat sanoati
korxonalarining O ‘zbekiston R espublikasi rivojlanishida tutgan o ‘rni. Paxta tozalash sanoati - yengil sanoatining paxtaga dastlabki ishlov beruvchi tarm og‘i. M azkur tarm oq to ‘qim achilik, y o g 'm o y , kim yo sanoati tarm oqdariga xom ashyo yetkazib beradi. Paxta tolasi, lint va chigit Paxta tozalash sanoatining asosiy m ahsulotlari hisoblanadi. O 'zbekistonda dastlabki paxta tozalash korxonasi Toshkentda 1874 yilda qunlgan. R ossiyada paxta xom ashyo-siga b o ig a n talabning ortishi bilan 0 ‘zbekistonda Paxta tozalash sanoati tez rivojlantirildi. 1885 yilda 9 ta, 1890 yilda 27 ta, 1914 yilda 208 ta paxta tozalash zavodi ishladi. Paxtachilik galla ekinlarini siqib chiqara boshladi. A rrali jin m ashinalarda tolani ajratib olish va q o ‘lda harakatlantiradigan vintli presslarda tolani presslashdan tashqari b archa o g ‘ir ishlar q o 'ld a bajarilgan. 1920-yillarda Toshkent m exanika korxonasida dastlabki jin m ashinalari, linterlar ishlab chiqarila boshlandi, presslar esa Boltik, zavodi (Leningrad)dan kcltirildi. U rushgacha 16 j b o 'lg a n davrda jinlar, linterlar, presslar, ventilyatorlam ing konstruksiyasi takom i 1 lashtiri ldi: paxta tozalash korxonalari va paxta tayyorlash m askanlari elektrlashtirildi. Paxta tozalash korxonalarining o 'rtaeh a m avsum iy ishlash davom iyligi 3 oydan 11 oygacha uzaytirildi. 1940 yilda 0 ‘zbekiston Paxta tozalash sanoatida 538 m ing t tola, 15,3 m ing t lint va 982 m ing t chigit ishlab chiqarildi.Paxta terish m aishnalaridan foydalanish paxtachilikning rivojlanishida m uhim bosqich b o 'ld i. T ayyorlash m as-kanlariga paxta topshirish su r’ati oshdi. paxta tozalash zavodlarida esa 1955 yildan qurilish-tozalash sexlari qurila boshladi. 1960 yilgacha O 'zbekistonda 226 quritish-tozalash sexi ishladi. 1960-65 yillarda Paxta tozalash sanoatida tayyorlanayotgan tola sifatini yaxshilashga iinkon beradigan O VP va O V P-A tola tozalagichlar qo'llanildi. 1966-70 yillarda quritish- tozalash sexlarining texnologik jihozlari takom illashtirildi. T ozalash sam aradorligi 45% gacha b o'lgan kuchli 30 V P tola tozalagich, C H X -ZM va 6A -12M rusum li takom i llashgan taxta tozalagichlar yaratildi, R O V rusum li paxta tolasi regeneratori q o ila n ild i. Barcha tayyorlangan paxtani o 'z vaqtida qayta ishlash uchun 1971-75 yillarda yangi korxonalar, quritish-tozalash va tozalash sexlarining qurilishini tezlatish, ularni yangi texnologik uskunalar va m exanizatsiya vositalari bilan ta ’m inlash choralari ko 'rild i, shuningdek, ishlab turgan korxonalarni rekonstruksiyalash ishlari boshlandi. K orxonalarda yuqori unum li quritgichlar, tola tozalagichlar, paxta tozalagichlar, gidravlik press ustanovkalari ishlatildi. 80- yillarda sam aradorligi yuqori b o 'lg a n "M ehnat" paxta tozalagichi, "Paxtakor" tola tozalagichi, RX paxta regenera-torlari yaratildi va ishga tushiriddi. 1980-yillar paxtani qayta ishlashda qatnashadigan jam i asosiy texnologik jih o zlam i yangilash davri b o 'ld i. Paxtaning sifat ko'rsatkichlarini tezkorlik bilan aniqlaydigan ASX-1 nav aniklagich va VSX-1 nam aniqlagichlar yaratildi ham da ishlab chiqarishga jo riy qilindi. 1980 yilda 1735,6 m ing t paxta tolasi, 217,6 m ing t lint, 2387,2 m ing t chigit ishlab chiqarildi. Paxta tozalash sanoati b o 'y ich a ilm iy-tadqiqot ishlari 1990 yilgacha Toshkent shahrida joylashgan Paxta sellyulozasi kim yosi va texnologiyasi i.t. instituti (1959), M arkaziy paxta tozalash sanoati i.t. instituti (SN IIX prom ; 1926)da olib borilgan.O 'zbekiston m ustaqillikka erishganidan so 'n g respublika Paxta tozalash sanoatining m am lakat iqtisodiyotidagi o 'm i tam om ila o 'zgardi. Paxta tozalash sanoati m ahsulotlari respublikaning asosiy eksport tovarlaridan biriga aylandi. Ilgari paxta tolasi eksporti M arkaz tasarrufida b o 'lib , uni "Eksportlyon" tashqi savdo birlashm asi va uning Toshkentdagi idorasi am alga oshirib kelgan. 90- yillar boshidan respublika paxta tolasi va Paxta tozalash sanoatining boshqa m ahsulotlarini m ustaqil holda eksport qilishni boshladi va hozirgi davrda 50 dan ortiq xorijiy m am lakatlariga eksport qiladi. Sohaga yangi texnika, texnologiya jadal su r’atlarda jo riy etilm oqda. X orijiy m am lakatlam ing ilg 'o r texnologiyasini 17 o 'rg an ish va jo riy etish, tarm oq korxonalarida paxta tolasi b o 'y ich a jahon standartlariga o 'tish uchun A Q SH , Shvetsariya va boshqa m am lakatlardagi firm alarda ishlab chiqarilgan priborlar va texnologiyani q o 'llash borasida xalqaro ilm iy-texnikaviy ham korlik y o ‘lga q o ‘yildi. T urkiya va boshqa xorijiy davlatlar il- m iy-texnikaviy ham korlikda F arg‘ona, X orazm , Q ashqadaryo viloyatlari va Q oraqalpog‘istonda paxtani qayta ishlashdan tayyor to'qim achilik m ahsulotlari ishlab chiqarishga qadar b o 'lg an jarayonlam i qam rab oladigan korxonalar qurilishi b o s h la n d i.0 ‘zbekiston Paxta tozalash sanoatida 128 ta paxta tozalash korxonasi (zavodi), 511 ta paxta qabul qilish (tayyorlash) maskani b o r . A sosiy texnologik jarayonlarda 298 paxta quritgich. 1431 tozalash m ashinalari, 372 tola ajratish (jin), 1397 lint ajratish m ashinalari, 370 presslar o'rnatilgan. 2000-2003 yillarda 5 ta yangi paxta tozalash korxonasi ishga tushirildi, 20 dan ortiq korxona rekonstruksiya qilindi. 0 ‘zbekistonda paxta tozalash korxonalarida yagona texnik siyosat olib borish vazifasi " 0 ‘zpaxtasanoat" uyushm asi zim m asiga yuklatilgan. R espublikada 992,8 m ing t tola, 70,9 m ing t lint, 1544,7 m ing t chigit tayyorlanadi. Paxta tozalash sanoati X itoy, A Q SH , H indiston, Pokiston, T urkiya, M cksika, A vstraliya, M isr kabi asosiy paxta yetishtiruvchi m am lakatlarda ayniqsa rivojlangan. Y engil sanoat - xilm a-xil xom ashyodan keng iste’mol m ahsulotlari va buyum lari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sanoat tarm oqlari m ajm ui. Y engil sanoatda xom ashyoga ham dastlabki ishlov berish, ham tayyor m ahsulot ishlab chiqarish am alga oshiriladi. Y engil sanoat da paxta, ipak, z ig ’ir, kanop, ju t tolalari, h ayvonlar terisi, ju n i, su n ’iy tolalar, su n ’iy charm xom ashyo sifatida foydalaniladi. U ning asosiy tarm oqlari to'qim achilik, tikuvchilik, k o'nchilik, m o 'y n ad o 'zlik , poyabzal sanoatlari hisoblanadi. Y engil sanoat m ahsulotlari, shuningdek, m ebelsozlik, aviatsiya, avtom obil, oziq-ovqat va b. sanoat tarm oqlarida, qishloq x o 'jalig i, transport, so g'liqni saqlash va boshqa sohalarda ishlatiladi. Y engil sanoat yirik fabrika industriyasining tarm o g 'i tarzida 18-asm ing 2-yarm ida barpo qilindi. Y engil sanoatning qadim iy tarm oqlaridan biri b o 'lg an to 'q im ach ilik sanoatida texnika taraqqiyoti to'qim achilik sanoatining kapitalistik m anufaktura bosqichidan yirik m ashinalashgan industriya bosqichiga o 'tish i uchun baza yaratgan 18-asrdagi ulkan kashfiyotlar bilan b o g 'liq . L ekin q o 'ld a paxta va jun d an ip tayyorlash va to 'q ish , channdan poyabzal tikish uchun terini qayta ishlashning oddiy usullari H indiston, X itoy, M isr, O 'rta O siyoda m il. avval bir necha asr ilgari m a’lum b o ig a n i tarixiy adabiyotlarda qayd etilgan va arxeologik topilm alar bilan tasdiqlangan. H ozirgi O 'zb ek isto n hududida 19-asm ing oxiriga qadar xo‘jalik taraqqiyoti xonaki, kosibchilik,hunarm andchilik ishlab chiqarishidan iborat edi. Sanoat usulida ishlab chiqarilgan kiyim -kechak, poyabzal. trikotaj m ahsulotlari, gazm ollar asosan R ossiyaning m arkaziy shaharlaridan olib kclingan, chetga, asosan R ossiyaga paxta tolasi, xom ipak, teri va boshqa xom ashyo turlari chiqarilgan. 18 H ozirgi davrda O 'zb ek isto n Y engil sanoati k o 'p tarm oqli industrial m ajm ua b o ‘lib, uning tarkibida paxta tozalash zavodlari, to'qim achilik, trikotaj, pillakashlik, shoyi to 'q ish , tikuvchilik, ko'n-poyabzal, gilam chilik, chinni-fayans buyum lari va attorlik m ollari ishlab chiqarish sohalarida 150 ga yaqin korxona bor. Shulardan 14 tasi 1994-2000 yillarda chet'el kapitali ishtirokida tashkil qilingan q o ‘shm a korxonalardir [(bu korxonalar tarm oqda ishlab chiqarilgan um um iy m ahsulot hajm ining 20,6% ni, eksportga chiqarilgan m ahsulot hajm ining 88,1% ni beradi (2000)]. R espublika sanoat m ahsuloti um um iy hajm ida Y engil sanoat hissasi eng katta salm oqqa ega va 2000 yilda 20,1% ni tashkil qildi (1995 yilda 19%). T o'qim achilik sanoati - yengil sanoatning tabiiy va su n ’iy tolalardan turli gazlam a, ip va boshqa m ahsulotlar ishlab chiqaradigan yirik tarm og’i. U ijtim oiy m ahsulot ishlab chiqarish va aholi ehtiyojini qondirishda m uhim rol o'ynaydi. T o'qim achilik sanoati to'qim achilik va xom ashyosidan ip gazlam a,zig 'ir tolasidan gazlam a to 'q ish , jun, shoyi, n o to 'q im a m ateriallar, to ' toqish, to'qim achilik - attorlik, trikotaj, kigiz- nam at va boshqa sohalam i o 'z ichiga oladi. T o'qim achilik sanoati m ahsulotlari kiyim -bosh, poyabzal ishlab chiqarishda, m ebel, m ashinasozlik sanoati, m editsinada va boshqada ishlatiladi. O 'zb ek isto n o 'z to 'q im ach ilik m ahsulotlari bilan dunyoga qadim dan tanilgan R espublikada yengil sanoatni ustun darajada rivojlantirishga im kon beruvchi barcha om illar - k o ’plab paxta, pilla, kanop xom ashyosi, y o g ’ilg ’i-energetika, yetarli darajada. Q olaversa, R espublikaning tez k o ’payib borayotgan aholisi yengil sanoat m ahsulotlarining asosiy istem olchisi hamdir. M ustaqillikkacha 50-80-yillardagi qaram lik sharoitida O ’zbekistonda yengil sanoat bir tom onlam a rivojlanishga y o ’naltirildi. A sosiy e ’tibor paxta qabul qilish, paxta tozalash, pillakashlik, q orako’l teriga va kanop tolasiga dastlabki ishlov berish, ju n yuvish tarm oqlarini rivojlantirishga qaratildi. O ’zbekiston bunday xom ashyolardan tayyor m ahsulotlar tayyorlash im koniyatiga ham , xuquqiga ham ega em as edi. Bu m asalani m arkaziy hokim iyat hal qilardi. T ayyor xom ashyo Ittifoqning boshqa Y urtim izda tayyorlanayotgan yengil sanoat m ahsulotlariga xorijda ham talab katta ekanligi, ayniqsa, quvonarlidir. Chunki o 'z b e k paxta tolasidan ishlab chiqarilayotgan xalq iste’m oli mollari o 'z in in g tabiiyligi, yuqori sifati bilan ajralib turadi. Shu bois dunyo bozorida unga ehtiyoj global inqiroz davrida ham aytarli darajada pasaym adi. A ksincha. cksport hajm i yil sayin ortib, istiqlol yillarida 140 barobar o 'sd i. B ugungi kunda erkaklar, ayollar va bolalam ing turfa xildagi liboslari, sport kiyim lari, shuningdek, yarim tayyor m ahsulotlar “O ’zbekistonda ishlab chiqarilgan” brendi bilan dunyoning 50 dan ziyod m am lakatlariga yetkazib berilayapti. Yangi savdo y o ia k la rin in g ochilishida bozor talabi chuqur o'rganilgan holda, yangi m ahsulotlar tayyorlash o ‘zlashtirilayotgani yana b ir m uhim omil bo'lm oqda. X ususan, 2016 yilning birinchi yam iida 300 ta yangi turdagi ham da 468 ta yangi assortim entdagi m ahsulotlarni tayyorlash y o ig a q o'yilgani ana shu sa’y-harakatlar sam arasidir. Ciabardin va vafel gazlam alar, sirtiga raqam li usulda tasvir tushirilgan har xil m atolar, kostyum lar, kattalar ham da bolalar uchun shitnlar, sochiqlar va xalatlar, choyshablar, u y -r o 'z g 'o r tikuvchilik buyum lari ana shular jum lasidandir. U larning dastlabki partiyalari ham eksport qilina boshlangani esa tashqi bozorda bemalol raqobatga kirisha olayotganidan dalolat beradi. Ishlab chiqarish k o 'lam i va eksport k o ‘rsatkichlarining yil sayin ortishida, ayniqsa, yangi quvvatlam ing hissasi katta bo'layotir. E ’tiborlisi, ular investitsiya ham da m anzilli dasturlarga binoan, yurtim izning olis hududlarida ishga tushirilm oqda. R espublika to'qim achilik sanoatining jad al rivojlanishini ta ’minlash, yuqori sifatli va raqobatbardosh tayyor m ahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yirik xorijiy bozorlarga yanada ilgari surish, shuningdek, 2017 - 2021 yillarda 0 ‘zbekiston R espublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor y o 'n alish i bo 'y ich a H arakatlar strategiyasida belgilangan vazifalam i izchil am alga oshirish m aqsadida quyidagilar 0 ‘zbekiston R espublikasi to'qim achilik sanoatini yanada isloh qilishning m uhim yo'nalishlari etib belgilandi: Download 7.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|