Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida


Paxta tozalash, to‘qim achilik, yengil va oziq-ovqat sanoati


Download 7.26 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/167
Sana25.10.2023
Hajmi7.26 Mb.
#1721405
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   167
Bog'liq
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

1.3.Paxta tozalash, to‘qim achilik, yengil va oziq-ovqat sanoati 
korxonalarining O ‘zbekiston R espublikasi rivojlanishida 
tutgan o ‘rni.
Paxta tozalash sanoati - yengil sanoatining paxtaga dastlabki ishlov 
beruvchi tarm og‘i. M azkur tarm oq to ‘qim achilik, y o g 'm o y , kim yo sanoati 
tarm oqdariga xom ashyo yetkazib beradi. Paxta tolasi, lint va chigit Paxta tozalash 
sanoatining asosiy m ahsulotlari hisoblanadi. O 'zbekistonda dastlabki paxta tozalash 
korxonasi Toshkentda 1874 yilda qunlgan. R ossiyada paxta xom ashyo-siga 
b o ig a n talabning ortishi bilan 0 ‘zbekistonda Paxta tozalash sanoati tez 
rivojlantirildi. 1885 yilda 9 ta, 1890 yilda 27 ta, 1914 yilda 208 ta paxta tozalash 
zavodi ishladi. Paxtachilik galla ekinlarini siqib chiqara boshladi. A rrali jin
m ashinalarda tolani ajratib olish va q o ‘lda harakatlantiradigan vintli presslarda 
tolani presslashdan tashqari b archa o g ‘ir ishlar q o 'ld a bajarilgan. 1920-yillarda 
Toshkent m exanika korxonasida dastlabki jin m ashinalari, linterlar ishlab chiqarila 
boshlandi, presslar esa Boltik, zavodi (Leningrad)dan kcltirildi. U rushgacha
16
j


b o 'lg a n
davrda jinlar, 
linterlar, 
presslar, 
ventilyatorlam ing konstruksiyasi 
takom i 1 lashtiri ldi: paxta tozalash korxonalari va paxta tayyorlash m askanlari 
elektrlashtirildi. Paxta tozalash korxonalarining o 'rtaeh a m avsum iy ishlash 
davom iyligi 3 oydan 11 oygacha uzaytirildi. 1940 yilda 0 ‘zbekiston Paxta tozalash 
sanoatida 538 m ing t tola, 15,3 m ing t lint va 982 m ing t chigit ishlab 
chiqarildi.Paxta terish m aishnalaridan foydalanish paxtachilikning rivojlanishida 
m uhim bosqich b o 'ld i. T ayyorlash m as-kanlariga paxta topshirish su r’ati oshdi. 
paxta tozalash zavodlarida esa 1955 yildan qurilish-tozalash sexlari qurila boshladi. 
1960 yilgacha O 'zbekistonda 226 quritish-tozalash sexi ishladi. 1960-65 yillarda 
Paxta tozalash sanoatida tayyorlanayotgan tola sifatini yaxshilashga iinkon 
beradigan O VP va O V P-A tola tozalagichlar qo'llanildi. 1966-70 yillarda quritish- 
tozalash sexlarining texnologik jihozlari takom illashtirildi. T ozalash sam aradorligi 
45% gacha b o'lgan kuchli 30 V P tola tozalagich, C H X -ZM va 6A -12M rusum li 
takom i llashgan taxta tozalagichlar yaratildi, R O V rusum li paxta tolasi regeneratori 
q o ila n ild i. Barcha tayyorlangan paxtani o 'z vaqtida qayta ishlash uchun 1971-75 
yillarda yangi korxonalar, quritish-tozalash va tozalash sexlarining qurilishini 
tezlatish, ularni yangi texnologik uskunalar va m exanizatsiya vositalari bilan 
ta ’m inlash 
choralari 
ko 'rild i, 
shuningdek, 
ishlab 
turgan 
korxonalarni 
rekonstruksiyalash ishlari boshlandi. K orxonalarda yuqori unum li quritgichlar, tola 
tozalagichlar, paxta tozalagichlar, gidravlik press ustanovkalari ishlatildi. 80- 
yillarda sam aradorligi yuqori b o 'lg a n "M ehnat" paxta tozalagichi, "Paxtakor" tola 
tozalagichi, RX paxta regenera-torlari yaratildi va ishga tushiriddi. 1980-yillar 
paxtani qayta ishlashda qatnashadigan jam i asosiy texnologik jih o zlam i yangilash 
davri b o 'ld i. Paxtaning sifat ko'rsatkichlarini tezkorlik bilan aniqlaydigan ASX-1 
nav aniklagich va VSX-1 nam aniqlagichlar yaratildi ham da ishlab chiqarishga 
jo riy qilindi. 1980 yilda 1735,6 m ing t paxta tolasi, 217,6 m ing t lint, 2387,2 m ing t 
chigit ishlab chiqarildi.
Paxta tozalash sanoati b o 'y ich a ilm iy-tadqiqot ishlari 1990 yilgacha 
Toshkent shahrida joylashgan Paxta sellyulozasi kim yosi va texnologiyasi i.t. 
instituti (1959), M arkaziy paxta tozalash sanoati i.t. instituti (SN IIX prom ; 1926)da 
olib borilgan.O 'zbekiston m ustaqillikka erishganidan so 'n g respublika Paxta 
tozalash sanoatining m am lakat iqtisodiyotidagi o 'm i tam om ila o 'zgardi. Paxta 
tozalash sanoati m ahsulotlari respublikaning asosiy eksport tovarlaridan biriga 
aylandi. Ilgari paxta tolasi eksporti M arkaz tasarrufida b o 'lib , uni "Eksportlyon" 
tashqi savdo birlashm asi va uning Toshkentdagi idorasi am alga oshirib kelgan. 90- 
yillar boshidan respublika paxta tolasi va Paxta tozalash sanoatining boshqa 
m ahsulotlarini m ustaqil holda eksport qilishni boshladi va hozirgi davrda 50 dan 
ortiq xorijiy m am lakatlariga eksport qiladi. Sohaga yangi texnika, texnologiya jadal 
su r’atlarda jo riy etilm oqda. X orijiy m am lakatlam ing ilg 'o r texnologiyasini
17


o 'rg an ish va jo riy etish, tarm oq korxonalarida paxta tolasi b o 'y ich a jahon 
standartlariga o 'tish uchun A Q SH , Shvetsariya va boshqa m am lakatlardagi 
firm alarda ishlab chiqarilgan priborlar va texnologiyani q o 'llash borasida xalqaro 
ilm iy-texnikaviy ham korlik y o ‘lga q o ‘yildi. T urkiya va boshqa xorijiy davlatlar il- 
m iy-texnikaviy ham korlikda F arg‘ona, X orazm , Q ashqadaryo viloyatlari va 
Q oraqalpog‘istonda paxtani qayta ishlashdan tayyor to'qim achilik m ahsulotlari 
ishlab chiqarishga qadar b o 'lg an jarayonlam i qam rab oladigan korxonalar qurilishi 
b o s h la n d i.0 ‘zbekiston Paxta tozalash sanoatida 128 ta paxta tozalash korxonasi 
(zavodi), 511 ta paxta qabul qilish (tayyorlash) maskani b o r . A sosiy texnologik 
jarayonlarda 298 paxta quritgich. 1431 tozalash m ashinalari, 372 tola ajratish (jin), 
1397 lint ajratish m ashinalari, 370 presslar o'rnatilgan. 2000-2003 yillarda 5 ta 
yangi paxta tozalash korxonasi ishga tushirildi, 20 dan ortiq korxona rekonstruksiya 
qilindi. 0 ‘zbekistonda paxta tozalash korxonalarida yagona texnik siyosat olib 
borish vazifasi " 0 ‘zpaxtasanoat" uyushm asi zim m asiga yuklatilgan. R espublikada 
992,8 m ing t tola, 70,9 m ing t lint, 1544,7 m ing t chigit tayyorlanadi. Paxta tozalash 
sanoati X itoy, A Q SH , H indiston, Pokiston, T urkiya, M cksika, A vstraliya, M isr 
kabi asosiy paxta yetishtiruvchi m am lakatlarda ayniqsa rivojlangan.
Y engil sanoat - xilm a-xil xom ashyodan keng iste’mol m ahsulotlari va 
buyum lari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sanoat tarm oqlari m ajm ui. Y engil 
sanoatda xom ashyoga ham dastlabki ishlov berish, ham tayyor m ahsulot ishlab 
chiqarish am alga oshiriladi. Y engil sanoat da paxta, ipak, z ig ’ir, kanop, ju t tolalari, 
h ayvonlar terisi, ju n i, su n ’iy tolalar, su n ’iy charm xom ashyo sifatida foydalaniladi. 
U ning asosiy tarm oqlari to'qim achilik, tikuvchilik, k o'nchilik, m o 'y n ad o 'zlik , 
poyabzal 
sanoatlari 
hisoblanadi. 
Y engil 
sanoat m ahsulotlari, 
shuningdek, 
m ebelsozlik, aviatsiya, avtom obil, oziq-ovqat va b. sanoat tarm oqlarida, qishloq 
x o 'jalig i, transport, so g'liqni saqlash va boshqa sohalarda ishlatiladi. Y engil sanoat 
yirik fabrika industriyasining tarm o g 'i tarzida 18-asm ing 2-yarm ida barpo qilindi. 
Y engil sanoatning qadim iy tarm oqlaridan biri b o 'lg an to 'q im ach ilik sanoatida 
texnika taraqqiyoti to'qim achilik sanoatining kapitalistik m anufaktura bosqichidan 
yirik m ashinalashgan industriya bosqichiga o 'tish i uchun baza yaratgan 18-asrdagi 
ulkan kashfiyotlar bilan b o g 'liq . L ekin q o 'ld a paxta va jun d an ip tayyorlash va 
to 'q ish , channdan poyabzal tikish uchun terini qayta ishlashning oddiy usullari 
H indiston, X itoy, M isr, O 'rta O siyoda m il. avval bir necha asr ilgari m a’lum 
b o ig a n i tarixiy adabiyotlarda qayd etilgan va arxeologik topilm alar bilan 
tasdiqlangan. H ozirgi O 'zb ek isto n hududida 19-asm ing oxiriga qadar xo‘jalik
taraqqiyoti xonaki, kosibchilik,hunarm andchilik ishlab chiqarishidan iborat edi. 
Sanoat usulida ishlab chiqarilgan kiyim -kechak, poyabzal. trikotaj m ahsulotlari, 
gazm ollar asosan R ossiyaning m arkaziy shaharlaridan olib kclingan, chetga, asosan 
R ossiyaga paxta tolasi, xom ipak, teri va boshqa xom ashyo turlari chiqarilgan.
18


H ozirgi davrda O 'zb ek isto n Y engil sanoati k o 'p tarm oqli industrial m ajm ua b o ‘lib, 
uning tarkibida paxta tozalash zavodlari, to'qim achilik, trikotaj, pillakashlik, shoyi 
to 'q ish , tikuvchilik, ko'n-poyabzal, gilam chilik, chinni-fayans buyum lari va attorlik 
m ollari ishlab chiqarish sohalarida 150 ga yaqin korxona bor. Shulardan 14 tasi 
1994-2000 yillarda 
chet'el 
kapitali 
ishtirokida 
tashkil 
qilingan 
q o ‘shm a 
korxonalardir [(bu korxonalar tarm oqda ishlab chiqarilgan um um iy m ahsulot 
hajm ining 20,6% ni, eksportga chiqarilgan m ahsulot hajm ining 88,1% ni beradi 
(2000)]. R espublika sanoat m ahsuloti um um iy hajm ida Y engil sanoat hissasi eng 
katta salm oqqa ega va 2000 yilda 20,1% ni tashkil qildi (1995 yilda 19%).
T o'qim achilik sanoati - yengil sanoatning tabiiy va su n ’iy tolalardan turli 
gazlam a, ip va boshqa m ahsulotlar ishlab chiqaradigan yirik tarm og’i. U ijtim oiy 
m ahsulot ishlab chiqarish va aholi ehtiyojini qondirishda m uhim rol o'ynaydi. 
T o'qim achilik sanoati to'qim achilik va xom ashyosidan ip gazlam a,zig 'ir tolasidan 
gazlam a to 'q ish , jun, shoyi, n o to 'q im a m ateriallar, to ' toqish, to'qim achilik -
attorlik, trikotaj, kigiz- nam at va boshqa sohalam i o 'z ichiga oladi. T o'qim achilik 
sanoati 
m ahsulotlari 
kiyim -bosh, 
poyabzal 
ishlab 
chiqarishda, 
m ebel, 
m ashinasozlik sanoati, m editsinada va boshqada ishlatiladi. O 'zb ek isto n o 'z
to 'q im ach ilik m ahsulotlari bilan dunyoga qadim dan tanilgan R espublikada yengil 
sanoatni ustun darajada rivojlantirishga im kon beruvchi barcha om illar - k o ’plab 
paxta, pilla, kanop xom ashyosi, y o g ’ilg ’i-energetika, yetarli darajada. Q olaversa, 
R espublikaning tez k o ’payib borayotgan aholisi yengil sanoat m ahsulotlarining 
asosiy istem olchisi hamdir.
M ustaqillikkacha 50-80-yillardagi qaram lik sharoitida O ’zbekistonda yengil 
sanoat bir tom onlam a rivojlanishga y o ’naltirildi. A sosiy e ’tibor paxta qabul qilish
paxta tozalash, pillakashlik, q orako’l teriga va kanop tolasiga dastlabki ishlov 
berish, ju n yuvish tarm oqlarini rivojlantirishga qaratildi. O ’zbekiston bunday xom
ashyolardan tayyor m ahsulotlar tayyorlash im koniyatiga ham , xuquqiga ham ega 
em as edi. Bu m asalani m arkaziy hokim iyat hal qilardi. T ayyor xom ashyo 
Ittifoqning boshqa Y urtim izda tayyorlanayotgan yengil sanoat m ahsulotlariga 
xorijda ham talab katta ekanligi, ayniqsa, quvonarlidir. Chunki o 'z b e k paxta 
tolasidan ishlab chiqarilayotgan xalq iste’m oli mollari o 'z in in g tabiiyligi, yuqori 
sifati bilan ajralib turadi. Shu bois dunyo bozorida unga ehtiyoj global inqiroz 
davrida ham aytarli darajada pasaym adi. A ksincha. cksport hajm i yil sayin ortib, 
istiqlol yillarida 140 barobar o 'sd i. B ugungi kunda erkaklar, ayollar va bolalam ing 
turfa xildagi liboslari, sport kiyim lari, shuningdek, yarim tayyor m ahsulotlar 
“O ’zbekistonda ishlab chiqarilgan” brendi bilan dunyoning 50 dan ziyod 
m am lakatlariga yetkazib berilayapti.
Yangi savdo y o ia k la rin in g ochilishida bozor talabi chuqur o'rganilgan 
holda, yangi m ahsulotlar tayyorlash o ‘zlashtirilayotgani yana b ir m uhim omil


bo'lm oqda. X ususan, 2016 yilning birinchi yam iida 300 ta yangi turdagi ham da 
468 ta yangi assortim entdagi m ahsulotlarni tayyorlash y o ig a q o'yilgani ana shu 
sa’y-harakatlar sam arasidir. Ciabardin va vafel gazlam alar, sirtiga raqam li usulda 
tasvir tushirilgan har xil m atolar, kostyum lar, kattalar ham da bolalar uchun shitnlar, 
sochiqlar va xalatlar, choyshablar, u y -r o 'z g 'o r tikuvchilik buyum lari ana shular 
jum lasidandir. U larning dastlabki partiyalari ham eksport qilina boshlangani esa 
tashqi bozorda bemalol raqobatga kirisha olayotganidan dalolat beradi.
Ishlab chiqarish k o 'lam i va eksport k o ‘rsatkichlarining yil sayin ortishida, 
ayniqsa, yangi quvvatlam ing hissasi katta bo'layotir. E ’tiborlisi, ular investitsiya 
ham da 
m anzilli dasturlarga 
binoan, 
yurtim izning olis hududlarida 
ishga 
tushirilm oqda. R espublika to'qim achilik sanoatining jad al rivojlanishini ta ’minlash, 
yuqori sifatli va raqobatbardosh tayyor m ahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, 
uni yirik xorijiy bozorlarga yanada ilgari surish, shuningdek, 2017 - 2021 yillarda 
0 ‘zbekiston R espublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor y o 'n alish i bo 'y ich a 
H arakatlar strategiyasida belgilangan vazifalam i izchil am alga oshirish m aqsadida 
quyidagilar 0 ‘zbekiston R espublikasi to'qim achilik sanoatini yanada isloh 
qilishning m uhim yo'nalishlari etib belgilandi:

Download 7.26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   167




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling