Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

M oddiy n e’m atlar ishlab chiqarish deganda insonni o 'z ehtiyojlarini 
qondirish uchun qiladigan m ehnat faoliyatlarining yig‘indisi tushuniladi.
Ishlab chiqarish predm etlari esa ishlab chiqarish jarayoni holatida butunlay 
ishlatilib o ‘zi m ahsulotga o ‘tib k e tad i.1
M ehnat predm etlari — bu inson m ehnati y o ‘naltirilgan, ular ustida inson 
ishlaydigan narsalarning ham m asidir (xom ashyo, m aterillar va h.k.) M ehnat 
vositalariga esa stanoklar, m ashinalar, jih o zlar, 
asbob-uskunalar, shuningdek 
binolar, inshootlar, y o ‘llar va boshqalar kiradi.
M ehnat predm etlari va m ehnat vositalari jam iy atn in g ishlab chiqarish 
vositalarini tashkil qiladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar deganda esa ishlab chiqarish vositalarini 
harakatga keltiruvchi kuchlam ing yig'indisi tushuniladi. (kishilar, ish kuchi va h.k.)
'C liffo rd G. D o w , Sr., C F A , C H F C , C F P ® C h ie f In vestm en t O ffic e r 1998. P ag e 4
8

---

V
Ishlab chiqarish - insoniyat jam iyatining hayot k e c h irish i 
va r iv o jla n is h i uchun 
zarur woddiy n e ’ m atlarni ya ratish  
jarayoni.
Taqsimot 
-
ishlab 
chiqarilgan. mahsulotdagi 
har 
b ir  
xo ’ j a l i k yu ritu vc h i s u b ’ yektn ing is h tir o k i, ulushi (miqdori, 
proporsiyasi) n i aniqlash jarayoni.
Ayirboshlash 
- moddiy 
n e ’ mat 
va 
xizm a tla m in g
b ir  
sub ’ yektdan boshqasiga 
to/non 
harakati jarayoni. 
Tovarni 
s o tis h  
-
uning pulga ayirboshlanishi, 
x a rid q i lis h esa
-
p u lla rn i 
tovarga 
ayirboshlanishi. 
Ayirboshlashning 
zarur
M oddiy n e ’m atlar ishlab chiqarish, ulam i taqsim lash, ayirboshlash va 
iste’m ol 
qilish 
tufayli 
kishilar 
o ‘rtasidagi, 
ulam ing jam oalari 
o ‘rtasidagi 
m unosabatlar ishlab chiqarish m unosabatlari deyiladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish m unosabatlari - ishlab 
chiqarish usulini tashkil etadi. Jam iyatning qay darajada rivojlanganligi uning 
ishlab chiqarish usuliga b o g ‘liq bo'ladi.
K orxonalarning fao liy at k o ‘rsa tish la rid a g i m u lk iy munosabatlar, tashkiliy va 
uslubiy o'zgartirishlardan maqsad ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish 
uchun tashkilot rahbarlari 
ixtiyoriga o ‘tkazishdir. 
Demak, 
xo'jalik 
yuritish 
su b ’yektlarining ulushi ortib boradi.
X o'jalik yuritish su b ’yektlari ikkita umum iy shaklda ishlab chiqaradi: natural 
va tovar. X o 'ja lik yuritish — iqtisodiy faoliyat demakdir.
N a tu ra l 
x o ‘j a l i k
b o z o r 
iq tis o d iy o tig a
q a d a r 
ijtim o iy
ish la b
chiqarishning asosiy shakli b o ‘lib kelgan. N atural x o ‘jalikning mavjudligi ishlab 
ch iq aru v ch i k u c h la r riv o jla n ish d arajasin in g p a stlig i, m eh n at taqsim otining 
y o ‘qligi, m ehnat unum dorligining g ‘oyatda pastligi va boshqa sabablar bilan 
bog'liqdir; ulardagi ishlab chiqarish, asosan qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarishidan 
iborat bo ‘lib, to industrial davrlar uchun xarakterli edi.
A sta-sekin ishlab chiqaruvchi kuch lam in g o 'sish i, m ehnat taqsim otining 
paydo b o ‘lishi, xususiy m ulkchilikning q aror topishi natural x o ‘ja lik em irilishiga, 
uniig o ‘m id a tovar x o 'ja lig i degan yangi ijtim oiy shaklining shakllanishiga olib 
keladi. Tovar x o ‘jaligi uzoq tarixiy taraqqiyot m ahsuloti sifatida vujudga keldi.
Tovar xo'jalik larin in g iqtisodiy jih atd an m ustaqil b o 'lib , alohida - alohida 
faoliyat olib boradi. Buning m a ’nosi shundaki, nim a ishlab chiqaradi, qancha ishlab
9

---

chiqaradi, kim ga va qayerda sotadi, qanday baholarda sotadi - bu faqat tovar ishlab 
chiqaruvchining o ‘z ishi, u faqat bozor qonunlari (qiym at qonuni, talab va ta k lif 
qonuni, pul m uom alasi qonuni, raqobat kurashi qonuni)ni tan oladi, ulam ing 
talablari bilan hisoblashadi, xolos.
Tovar ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti tizimining m oddiy asosi. Demak, 
xususiy m u lk c h ilik n i, 
u n in g ran g -b a ra n g sh ak llarin i, 
u m um an 
k o ‘p 
m u lk ch ilik n i vuju d g a k eltirish lozim . S h u n in g uchun ham 0 ‘zb ek isto n d a 
«M ulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to ‘g ‘risida» qonun qabul 
qilingan.
T ovar ishlab chiqarish tizim sifatida a so siy m u n o sab atg a aylanishi boshqa 
iq tisodiy tizim larn in g b u tu n la y ch ek la n ish in i 
b ild irm ay d i. 
M asalan, o ‘z 
xarakteriga k o 'ra natural shaklda b o ig a n shaxsiy yordam chi xo'jalik, uy x o 'ja lig i, 
yakka x o 'ja lik kabilar ham m avjud m unosabatlar doirasida bemalol yashashi 
mumkin.
D arhaqiqat, xom ashyodan tayyor m ahsulot ishlab 
chiqarish m urakkab 
jarayon b o ‘lib, ishlab chiqarishning uchta elem enti aloqasi bilan tavsiflanadi: 
m ehnat predm etlari, m ehnat qurollari va ishchi kuchi, yoki m ehnatning o ‘zi. A gar 
bu elem entlarning nisbati o ‘zgarsa, jarayonning natijasi ham o ‘zgaradi.
Ishlab chiqarishning tarixi davom ida odam lar doim o shu elem entlarning eng 
yaxshi aloqasini ta ’minlovchi nisbatni topishga, uni takom illashtirishga va shu 
orqali oz m iqdordagi harakat va m oddiy sarflar orqali yaxshi natijaga, a ’lo navli 
m ahsulot ishlab chiqarishga intilganlar.
A m aliyot sifatida ishlab chiqarishni tashkil qilish eng yaxshi natija olish 
m aqsadida 
ishlab 
chiqarish 
elem entlarini 
taqsim lash 
va 
ishlatish 
bilan 
shug'ullanadi. Bu k o ‘p p o g 'o n ali va m ashaqqatli ish faqatgina fanni bilish asosida, 
ishlab 
chiqarish va m ehnatni tashkil qilish tam oyillarini bilgan holda am alga 
oshirishi mum kin.
Ishlab chiqarishning m ohiyatini bilm ay, taraqqiy etish qonunlarini anglam ay, 
uni samarali tashkil etish m um kin emas, uni inson m anfaatiga foydalanish, uning 
faoliyatini zam onaviy texnologiyaga o 'tk azish m um kin emas. SHu bois tashkil etish 
deganda uyushtirish, tuzish, jalb etish, tashkiliy tuzilishni ta ’minlash kabi ifodalar 
anglanishi m um kin.
Tashkil etish — ilm iy texnik taraqqiyot rejalarini ham da rejalar tizimini 
am alga 
oshirishda 
ishlab 
chiqarish, 
ijtim oiy, 
iqtisodiy, 
ruhiy, 
nisbiy 
m unosabatlarning barcha shakllari bilan qam rab olganligi uchun m a ’lu m k a fo la t 
h a m d ir. 
Is h la b c h iq a ris h n i ta s h k il e tis h in s o n n i b ilim id ag i, m ah o ratid ag i, 
h arak atid ag i va tajrib asid ag i, uni ongidagi b a ’zi bir sayoz tomonlarini to'ldirishga 
ta ’sir k o ‘rsatadi, barcha jarayonlam i bajarilishida lozim b o'lgan malaka oshirish uchun 
sharoit bilan ta’minlaydi.
10

---

Ishlab chiqarishni tashkil etish am aliyoti, o 'z predm eti, o b ’yekti va uslubiga 
ega b o 'lg an «Sanoat korxonalarida ishlab 
chiqarishni tashkil etish» fanida aks 
etadi.________________________________________________________________________