Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

2.3.Н аг xil m ezon va k o‘rsatkich!ar b o‘yicha korxona turlari.
K orxona ishlab chiqarish-texnikaviy, iqtisodiy, tashkiliy birligi.
K orxonalar faoliyati ju d a m urakkab va qirrali b o ’lgani sababli bu faoliyatni 
tartibga solib turuvchi qonun va qoidalar b o ’lishi kerak. Shu sababli har bir 
davlatning, jam iyatning su b ’yektlari to ’g ’risida m a ’lum qonun va qoidalar ishlab 
chiqiladi va ular O liy K engashda m uhokam a etilib, tasdiqlanadi. M ana shunday 
qonunlardan biri O ’zbekiston R espublikasida korxonalar to ’g ’risidagi qonunidir.
U 
korxonalar 
faoliyatini 
tartibga 
solib 
turuvchi 
qonunlardandir. 
« 0 ‘zbekiston 
R espublikasidagi 
korxonalar 
to ‘g ‘risida»gi 
0 ‘zbekiston 
R espublikasining 1991 yil 15 fevraldagi qonuni ham da 1993 yil 7 may; 1994 yil 23 
sentyabr; 1995 yil 31 avgust; 1996 yil 27 dekabr; 1997 yil 25 aprel; 1997 yil 30 
avgust; 1998 yil 1 may; 1998 yil 29 avgustdagi qonunlariga binoan kiritilgan 
o 'zg arish va q o ‘shim chalarda m ulkchilikning barcha shakliga m ansub korxonalam i 
barpo etish, ulam ing faoliyatini qayta tashkil etish va tugatishning u m um iy va 
huquqiy, iqtisodiy ham da ijtim oiy asoslari belgilab berilgan.
B u qonun M uqaddim a, 8 b o ’lim va 40 m oddadan iborat.
Q onunning M uqaddim asida quyidagilar bayon etilgan: «U shbu qonun 
m ulkchilikning barcha shakliga m ansub korxonalam i barpo etishning, ular 
faoliyatining, ulam i qayta tashkil etish va tugatishning um um iy, huquqiy, iqtisodiy 
v a ijtim oiy asoslarini belgilab beradi».
Q onun 
foyda 
olishni 
k o ’zlab 
ish 
olib 
boradigan 
korxonalam ing 
m ustaqilligini ta ’m inlashga qaratilgan b o ’lib, ulam ing huquqlari va m asuliyatini 
belgilaydi, boshqa korxonalar va tashkilotlar, davlat hokim iyati va boshqaruv 
idoralari bilan m unosobatlarini tartibga solib turadi.
Q onunning birinchi b o ’lim ida «U m um iy qoidalar» xususida fikr yuritiladi. 
Jum ladan, korxona va uning vazifalari, korxonaning turlari, korxona to ’g ’risidagi 
qonunlarga tegishli m asalalar yoritib berilgan.
Ikkinchi b o ’limda korxonani barpo etish va uni r o ’yxatdan o ’tkazish tartibi 
belgilab berilgan. U nda korxona m ol-m ulk egasi yoki u vakil qilgan idora, korxona, 
tashkilot qaroriga yoki m ehnat jam oasining qaroriga m uvofiq b o ’lm asa, ta ’sis 
etuvchilar guruhi va ayrim ta ’sis etuvchi shaxslar qarori bilan ushbu qonunda 
ham da O ’zbekiston R espublikasining boshqa qonuniy hujjatlarida k o ’zda tutilgan 
tartibda barpo etilishi mum kin.
D em ak, bu qonun v a shunga o ’xshash boshqa qonun korxonalam i, 
tashkilotlam i sam arali faoliyat k o ’rsatishlariga, ulam ing huquqini, m as’uliyatini 
aniqlashga, 
boshqa 
tashkilotlar 
bilan 
m unosabatlarini 
tartibga 
solishga, 
m ustaqilligini saqlashga qaratilgan. Q onunlam i q o ’llash hayotiy m uhim intizom .

---

Sanoat korxonasi ijtim oiy ishlab chiqarishning alohida qismi b o 'lib , ishlab 
chiqarish m unosabatlari va ishlab chiqarish vositalariga ega b o'lganligiga 
asoslanadi. Sanoat korxonasi texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va tashkiliy- 
m a’m uriy xususiyatlam ing birligi bilan tavsiflanadi. T exnik-ishlab chiqarishning 
birligi shu bilan tavsiflanadiki, korxonada m ahsulot ishlab chiqarish uchun kerakli 
vositalar m avjud. D em ak, korxonaning barcha uchastkalari va b o 'lim larin in g
m aqsadi ham bir. Iqtisodiy va tashkiliy, m a ’m uriy birlik esa korxonani yagona 
alohida x o 'jalik sifatida tavsiflaydi.
Ishlab chiqarish korxonasini xaraktcrlovchi asosiy belgilari uni tashkil 
etuvchi tarkibiy qism lam ing, ishlab chiqarishning texnikaviy birligi va korxonaning 
iqtisodiy birligidir. K orxonaning ishlab chiqarish texnikaviy birligi deb, uning 
barcha tarkibiy qism larining bir-biri bilan ishlab chiqarish jarayonlarida m a’lum
ketm a-ketlikda bajarilishiga k o ‘ra b o g'langanligi va bir-birini o ‘zaro ta ’m inlashiga 
aytiladi. H ar b ir korxona bir qator tarkibiy qism lar (sex, uchastka)dan iborat. H ar 
b ir qism (sex, uchastka) xom ashyoni tayyor m ahsulotga aylantirish jarayonining 
m a ’lum vazifalarini bajaradi. U lam ing m aqsadi ishlab chiqarish dasturini sifatli 
bajarishga qaratilgandir. K orxonaning iqtisodiy birligi deganda, uni tashkil qiluvchi 
barcha tarkibiy qism lari korxonaning m arkazlashgan om boridan sexlarga reja 
asosida m ateriallar yetkazib berishni ta ’m inlashi tushuniladi
K orxonalar m ulk shakliga k o 'ra, hajm iga k o 'ra , ish vaqtiga k o 'ra, ishlab 
chiqarish m azm uniga k o 'ra, texnologik jarayon tavsifiga k o 'ra b ir necha turlarga 
bo'linadi.
I. 
«O 'zbekiston Respublikasidagi korxonalar to ‘g ‘risida»gi O 'zbekiston 
R espublikasining qonunining 2-m oddasida korxonalam ing m ulk shakli bo'yicha 
quyidagi turlari k o 'rsatib berilgan:
A ) Jism oniy shaxslam ing xususiy m ulkiga asoslangan korxonalar;
B) SH irkat m ulkiga asoslangan, jam oa, oila, m ahalla korxonalari, ishlab 
chiqarish kooperativlari, x o ‘ja lik jam iyatlari v a shirkatlariga, jam o at tashkilotlari va 
diniy tashkilotlariga qarashli korxonalar ham da jam o a m ulkining boshqa 
shakllariga asoslangan korxonalar;
V) 
D avlat 
m ulkiga 
asoslangan respublika 
davlat 
korxonalari, 
Q oraqalpog'iston R espublikasi davlat korxonalari, viloyatlari, viloyat, tum anlararo, 
tum an, shahar davlat korxonalari va boshqa turdagi korxonalar;
G) A ralash m ulkka asoslangan davlatlararo va q o 'sh m a korxonalar ham da 
m ulkchilikning turli shakliga m ansub, to 'liq yoki hisobiy y o 'sin d a ishtirok etishga 
asoslangan boshqa turdagi korxonalar.

---

3 - c h iz m a . K o r x o n a l a r t u r l a r i .
II. Ishlab chiqarilayotgan tayyor m ahsulotning iqtisodiy m azm uniga qarab 
korxonalar ikki yirik guruhga b o ’linadi:
A) ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi korxonalar;
B) xalq iste’m oli buyum larini ishlab chiqaruvchi korxonalar.
III. K orxonalar o ’z hajm iga k o ’ra quyidagilarga b o ’linadi:
A) yirik korxonalar;
B) kichik korxonalar;
V) m ikrofirm alar.
U larning 
hajm i 
quyidagi 
k o ’rsatkichlarga 
qarab 
aniqlanadi: 
ishlab 
chiqarilayotgan m ahsulotning m iqdori, ularda ishlovchilar soni, asosiy fondlam ing 
qiym ati.
IV. K orxonalar ish vaqtiga k o ’ra quyidagilarga b o ’linadi:
34

---

A) m avsum iy ishlaydigan korxonalar;
B) yil davom ida doim iy ishlaydigan korxonalar.
V. K orxonalar texnologik jarayon tavsifiga k o ’ra quyidagilarga b o ’linadi:
A) uzluksiz ishlab chiqarish jaray o n ig a ega b o ’lgan korxonalar;
B) uzlukli ishlab chiqarish jarayoniga ega b o ’lgan korxonalar.
Endi 
shu korxonalam ing ayrim turlari b o ’yicha m a ’lum otlar bilan
tanisham iz: