Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

1.Takror hosil qilish funksiyasi. M azkur funksiya ish haqining davlat 
tom onidan tartibga solishning xususiyatlari, ish haqining ish kuchini takror hosil 
qilishni ta ’m in etadigan m iqdorini qonuniy darajada belgilash bilan uzviy 
b o g ’liqdir.
2.R ag’batIantiruvchi funksiya. X odim ni o ’z m ehnati, natijalarini doim iy 
ravishda yaxshilab borishga qiziqtirishi lozim.
3 . 0 ’lchov-taqsim lash funksiyasi. Bu funksiya iste’m ol fondlarini yollanm a 
xodim bilan ishlab chiqarish vositalari egasi o ’rtasida taqsim lash vaqtida jonli 
m ehnat o ’lchovini aks ettirish uchun m o ’ljallangan.
4.Joylashtirish funksiyasi. M azkur funksiyaning hozirgi vaqtdagi aham iyati 
jid d iy ravishda oshib borm oqda. U ning m ohiyati m ehnat resurslarini mintaqalar, 
iqtisodiyot tarm oqlari va korxonalar b o ’yicha qulay ravishda joylashtirishdan 
iborat.
5.A holining 
to ’lovga 
qodir 
talabini 
shakllantirish 
funksiyasi. Bu
funksiyaning vazifasi to ’lovga qodir talabni m uvofiqlashtirishdir, bunday talab 
deganda, xaridorlam ing pul m ablag’lari bilan ta ’m inlangan ehtiyojlarini nam oyon 
b o ’lish shakli tushuniladi, shuningdek, iste’mol tovarlari ishlab chiqarish ham 
nazarda tutiladi. T o ’lovga qodir talab ikkita asosiy om il-jam iyatning ehtiyojlari va 
darom adlari ta ’sirida shakllanishi sababli, bozor sharoitida ish haqi yordam ida 
tovam i ta k lif qilish bilan talab o ’rtasida zarur m utanosiblik o ’m atiladi.
Y uqorida aytib o ’tilgan funksiyalam i am alga oshirish uchun quyidagi eng 
m uhim tam oyillarga rioya qilinishi zarur:
1 .Ishlab chiqarish va m ehnat sam aradorligi ortib borgan sari real ish haqining 
ortib b o rish i. Bu tam oyil ehtiyojlam ing ortishi obyektiv iqtisodiy qonunning amal 
qilishi bilan b o g ’liq b o ’lib, m azkur qonunga m uvofiq, ehtiyojlam ing yanada
252

---

to ’laroq qondirilishi faqat o ’z m ehnati uchun k o ’proq m iqdorda m oddiy n e ’m atlar 
va xizm atlarga ega b o ’lish im koniyatlari kengaygan sharoitdagina real b o ’ladi. 
B iroq im koniyat ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan, m ehnat sam aradorligi 
bilan b o g ’lanishi lozim.
2 .M ehnat unum dorligi o ’sishining o ’rtacha ish haoining o ’sish su r’atlaridan 
ilgarilovchi su r’atlarini ta ’m inlash. Bu tam oyilning m ohiyati-ishlab chiqarishni 
rivojlantirish va uning sam aradorligini oshirish asosida m ehnat darajalarini 
m aksim al (eng k o ’p) darajaga yetkazishdan iborat. Bu m atoyilga rioya qilinishi 
ja m g ’arish jarayonining, kengaytirilgan ishlab chiqarishning uzluksizligini taqozo 
etadi, va korxonaning rivojlanishi, ham da ravnaq topishining zarur sharti 
hisoblanadi. M azkur tam oyilning buzilishi tovarlar bilan ta ’min etilm agan pulning 
to ’lanishiga, uning qadrsizlanishiga, m am lakat avj olishiga olib keladi.
3.X odim ning korxona faoliyati natiialariga q o ’shgan m ehnat hissasiga. 
m ehnat m azm uni va sharoitlariga. korxona joylashgan m intaoaga. uning 
qaysi tannoqqa m ansubligiga qarab. ish haqini tabaqalashtirish. M azkur tamoyil 
xodim ning o ’z m ehnat m alakasidan, m ahsulotning yuqori sifatli b o ’lishini 
t a ’m inlashdan m oddiy m anfaatdorligini kuchaytirish zarurligiga asoslangan.
4.Teng m ehnatga teng ish haq i. Bozor sharoitida bu tam oyilni ishlovchining 
jinsi, yoshi m illiy m ansubligi va hokazolarga qarab, uning m ehnatga haq to ’lashda 
kam sitishga y o ’l q o ’ym aslikdir, korxona yoki firm a ichidagi taqsim otda adolat 
tam oyiliga rioya etilishi, deb tushunish kerak. U b ir xildagi m ehnati unga haq 
to ’lash orqali bir xil baholashni nazarda tutadi.
5.M ehnatga 
haq 
to ’lashni 
davlat 
v o ’li 
bila 
boshqarish 
(tartibga 
solish). (M azkur tam oyil quyiroqda qarab chiqiladi).
6 .M ehnat bozorining ta ’sirini hisobga o lish . M ehnat bozori-bu shunday bir 
sohaki, u yerda pirovard natijada m ehnatning har xil turlarida baho berish tarkib 
topadi. H ar bir xodim ning m ehnatiga to ’lanadigan ish haqi uning m ehnat 
bozoridagi m avqyei bilan m ustahkam b o g ’liq b o ’lib, m azkur bozordagi vaziyat, 
bundan tashqari, bandlik im koniyatini ham belgilab beradi.
7.M ehnatga haq to ’lash shakllari va tizim larining oddivligi. m antiqivligi va 
qulavligi m ehnatga haq to ’lash tizim larining m ohiyati haqida keng xabardor 
b o ’lishni ta ’minlaydi. X odim da ish haqi haqida tushunarli va batafsil axborot 
m avjud b o ’lgandagina, u jo n -d ili bilan berilib m ehat qiladi. X odim lar qanday 
holatda ish haqining m iqdori, y a ’ni o ’z m oddiy farovonliklari darajasi oshishini 
aniq tasavvur qilishlari lozim.
K adrlar salohiyati m iqdoriy ta v s if berishdan tashqari korxona personalining