Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

25. SA N O A T K O R X O N A LA R ID A , PA X TA T O Z A L A SH , 
T O ’Q IM A C H IL IK VA Y EN G IL SA N O A T K O R X O N A LA R ID A  
M EH N A TG A H A Q T O ’LASH NI T A SH K IL Q ILISH .
25.1.M ehnatga haq to ’lashning iqtisodiy m azm uni.
25 .2 .T arif tizim i va uning asosiy elem entlari.
25.3.M ehnatga haq toMash tizim ini tartibga soluvchi m e ’yoriy hujjatlar.
T ayanch iboralar: Ish haqi, ish haqining nom inal va real turlari, ta rif tizim i, 
vaqtbay v a ishbay haq to ’lash shakli, ta r if setkasi, tarif-m alaka m alum otnom alari, 
ta r if koeffitsientlari, ta rif stavkalari, ustam alar
25.1.M ehnatga haq to ’lashning iqtisodiy m azm uni.
K orxonalarda m ehnatga haq to'lashni oqilona tashkil qilish xodim lar 
faoliyatini rag'batlantirish, tayyor m ahsulot va m ehnat bozorida raqobatchilikni, 
rentabellikni va m ahsulotlam ing darom adliligini ta ’m inlashi lozim. M ehnatga haq 
to ‘lashni oqilona tashkil etishdan m aq sad -u n in g hajm i va xodim ning korxona 
x o ‘jalik faoliyatiga m ehnat faoliyatida q o 'sh g an hissasiga m os kelishini ta ’minlash, 
y a ’ni 
m ehnat 
o ‘lcham i 
va 
iste’mol 
o 'lch am i 
o'rtasid ag i 
m utanosiblikni 
ta ’m inlashdir.
Ish haqi — m ehnatga pul shaklida to ia n a d ig a n haq; qiynm tning o'zg arg an
shakli, ish kuchi (taqdim etilgan m ehnat xizm atijning bahosi. Ish kuchi qiym ati va 
narxi bevosita ish haqida ifodalanadi. Ish haqi darajasi m ehnat bozorida kelishiladi. 
X odim m ehnat bozorida m ehnatni em as, o ‘z ish kuchini sotadi. Ish haqi 
m ehnatning pul shaklidagi bahosi b o iib , uni ishga yollovchilar (korxona, 
m uassasa, tadbirkor) m ehnat qiluvchilarga m a ’lum vaqt m obaynida m a ’lum
m iqdordagi va m uayyan sifatli ishni bajarganliklari uchun to ia y d ila r. Ish haqi —
yollanm a xodim darom adining asosiy m anbai, unga tegishli ish qobiliyatiga
251

---

b o 'lg an m ulkchilik huquqini iqtisodiy jih atd an ro 'y o b g a chiqarish shakli. Shu bilan 
birga ish beruvchi uchun yollanm a xodim lar m ehnatiga to'lanadigan haq ishlab 
chiqarish xarajatlarining unsurlaridan biri. Ish beruvchi m ehnat resurslaridan ishlab 
chiqarish om illaridan biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi.
Ish haqi m iqdorining eng qadim iy vaqt birligi kundir. Soat ixtiro qilinishi 
bilan ishni b o 'lim larg a b o 'lish keng tarqaldi. Ish m iqdorini o 'lch ash d a ish soati eng 
k o ‘p 
q o 'llan ila 
boshlandi. Q adim gi 
M isr 
O 'rta
Q irolligi, Qadimgi 
Y unoniston v a Q adim gi R im ish haqi to'langan eng qadim iy davlatlarga kiradi. 
Ish haqining asosiy vazifasi ishlab chiqarishning bevosita qatnashchisi bo'lgan 
xodim ham da uning oila a ’zolarining hayot va m ehnat faoliyati sharoitlarini 
ta ’m inlashidan iborat.
M ehnatga haq to ’lashning m ohiyati, uning ijtim oiy ishlab chiqarish 
bosqichlari b o ’lgan m ahsulot ishlab chiqarish, uni taqsim lash, ayirboshlash va 
iste’m ol qilishda bajaradigan funksiya (vazifa)larida nam oyon b o ’ladi: