Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida
M ehnat unum dorligi va uni oshirish y o ’liari
Download 7.26 Mb. Pdf ko'rish
|
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish
- Bu sahifa navigatsiya:
- Natural usul
- M U = (S*K/T)
- (M U=T/(X)
- M U = (X*Rp/T)
|
24.4.M ehnat unum dorligi va uni oshirish y o ’liari.
M ehnat unum dorligining b eto 'x to v o 'sib borishi jam iyat, iqtisodi va ijtim oiy rivojlanishining asosi hisoblanadi. Faqat shu holdagina m am lakat ichki bozoridagi barqarorlik, jah o n va xalqaro bozorda davlatlar iqtisodining raqobatbardoshligi ta ’minlanadi. B uning asosiy sababi - m ehnat unum dorligi orqali tovarlar ishlab chiqarishga ketgan ishchi kuchi sarflari kam ayadi va oqibatda ishlab chiqarishning yuqori sam aradorligi va m ahsulot qiym atining kam ayibborishi ta’m inlanadi. M ehnat unum dorligi - kishi m ehnatini m a ’lum vaqt birligi ichida m a ’lum m iqdordagi iste’mol qiym at yaratilish qobiliyatidir. M ehnat unum dorligi va iqtisodiy taraqqiyot m uam m osi ham isha odam lam i qiziqtirib kelgan (m erkantalistlar m ehnat unum dorligining m illat rivojiga a h am iyatliligini k o ‘rsatgan edilar), ishlab chiqarishni m ashinalashtirishdan boshlab esa ushbu qiziqish yalpi tus oldi. A vvaliga A. Sm it, keyinrok D. R ikardo m ehnat unum dorligi to 'g 'risid a g i ta ’lim otga asos soldilar. U lar tayyor m ahsulot, ishlab 240 chiqaruvchi xodim lar va ular foydalanadigan ishlab chiqaruvchi kuchlarning qudrati o'rtasidagi nihoyatda oddiy b o g 'liq lik lam i aniqlab berdilar. Iqtisodchi olim lar hech qachon ushbu m uam m oni e ’tibordan chetda qoldirm adilar. H ozirga qadar ham m ehnat unum dorligiga ta ’rif berish va uni xisoblash usullariga turlicha yondashuvlar saklanib kolm okda. M am lakatim iz am aliyotida ijtim oiy ishlab chiqarish darajalari b o 'y ic h a m ehnat unum dorligini xisoblashning turli tam oyillariga asoslanadigan ko'rsatkichlardan uzok vakt davom ida foydalanib kelindi. C H unonchi, m illiy iktisodiyotda va uning tarm oklarida ijtim oiy m ehnat unum dorligi xam da uning dinam ikasi jam i xarajatlam i, yabni fakat m ahsulot ishlab chiqarishga sarflangan jo n li m ehnatgina em as, balki buyum lashgan m ehnat xarajatlarini xam tejashni aks ettirar edi. Ayni vaktda, korxonalar darajasida m ehnat unum dorligi dinam ikasi fakat jonli m ehnat tejalishini aks ettirar edi. B u xol ijtim oiy ishlab chiqarish darajalari b o 'y ich a k o 'rsatk ich lam i um um lashtirishga va xodim lam ing iktisodiy m anfaatlariga kerakli y o 'n alish d a sam arali t a ’sir ko 'rsatish g a im kon berm as edi. C het el am aliyotida ikki: m ehnat unum dorligi va unum dorlik atam alaridan foydalaniladi. Bu atam alar ana shu ko'rsatk ich lam i xisoblab chiqarishga asos b o 'ladigan m ehnat natijalarining ta ’rifi va tarkibi bilan farklanadi. M ehnat unum dorligi atam asi fakat yaratilgan (sotilgan) m ahsulot (xizm atlar) xajm inigina o 'z ichiga oladi, xolbuki, unum dorlik atam asi k o 'sh im ch a ravishda m ehnat natijalarida buyum lashgan m ehnatning tejalishini yoki ortikcha sarflanishini xisobga oladi. SH u bilan birga, unum dorlikni xisoblash usullari ishlab chiqarish sam aradorligi bilan etarli darajada m os keladi deb xisoblangan va bunga uni keng m oslashtirilgan: bunda m ehnat natijalari fakat m ehnat sarfi bilangina em as, balki resurslar b o 'y ich a xam m a turdagi sarflarning o 'z a ro nisbati kiym at shaklida aniklanadi. K o 'rin ib turibdiki, m ehnat unum dorligi va unum dorlik yoki «unum » tushunchasi o 'z m abnosi bilan bir-biridan fark kiladi. Iktisodiyotda m ehnat unum dorligi va m ehnatning ishlab chikaruvchi kuchi tushunchalari xam keng ishlatiladi. M ehnat jarayoni vakt davom ida kechadi va ish vakti m ehnat sarflarining o 'lch o v i xisoblanadi. M ahsulot ishlab chiqarishga m ehnatdan tashkari, yer, b inolar va inshootlar, xom ashyo va m ateriallar, uskunalar, energiya, axborot v a xokazolar sarflanadi. U shbu jaray o n d a yaratilgan m ahsulotning u yoki bu m ikdori m ehnat jarayonining natijasi b o 'lad i. Bular m ikdoriy, m ehnat va kiym at o 'lcham idagi tovarlar yoki xizm atlar b o 'lish i mum kin. M a’lum ki, iste’mol qiym at hajm ini ikki xil y o 'l bilan am alga oshirish m um kin: 1) K o 'p kishi m ehnatini sarflash bilan; 2) M ehnat unum dorligini darajasini oshirish bilan. Birinchi k o 'rsatk ich sarflangan m ehnatning hajm ini ifodalasa, ikkinchisi uning sifatini ifodalaydi. 241 Shuning uchun ham m ehnat unum dorligi korxonalar x o ‘jalik faoliyatini m uhim sifat ko'rsatk ich i hisoblanadi. B ozor iqtisodiyoti sharoitida m ehnat unum dorligini qutarish y o ‘li bilan ishlab chiqarish hajm ini oshirish asosiy intensiv usul hisoblanadi. M ehnat unum dorligi tarm oqlari va korxonalarda m ehnat unum dorligi yalpi yoki s o f m ahsulot asosida hisoblanadi. Y illik m ahsulot hajm ini o 'rtach a ishlovchilar soniga b o 'lish orqali bir ishlovchi hisobiga yaratilgan m ahsulot aniqlanadi.12 S anoatda m ehnat unum dorligini to ’xtovsiz usib borishini quyidagi holatlar taqozo qiladi: 1) ishlab chiqarish sam aradorligini oshirish; 2) m ehnat resurslarini chegaralanganligi; 3) m oddiy n e ’m at yaratadigan boshqa soha tarm oqlarini v a m oddiy n e ’m at yaratm aydigan soha tarm oqlarini rivojlantirish; 4) ish kunining qisqarilishi, dam olish kunlarining ortishi natijasida im koniyatli ish vaqtini qisqarishi. M ehnat unum dorligi sohasi m ehnat unum dorligini to 'x to v siz o 'sib borishi qonunini konkret sharoitda, korxonada, tarm oqda va butun statistikada o'rganadi. U m ehnat unum dorligini darajasini, uning dinam ikasini va unga ta ’sir etuvchi faktorlam i tekshiradi. M ehnat unum dorligining o 'sish i m ahsulot birligini ishlab chiqarishda m ehnat sarfm ing kam ayishi dem akdir. M ehnat unum dorligi yuqori b o 'lsa , jam iy at har bir xodim hisobiga k o 'p ro q m ahsulot tayyorlash, binobarin, o 'z in in g o 'sib borayotgan ehtiyojlarini to 'la ro q qondirish im koniyatiga ega b o 'la d i.2 U m um an m ehnat unum dorligiga ju d a k o 'p xil om illar ta ’sir ko'rsatadi. 1)Um um iy iqtisodiy om illar (ishlab chiqarish usullari xarakteri); 2) Tabiiy-iqlim sharoiti; 3) T exnika progressining yo'nalishi; 4) Ishlab chiqarishning tashkiliy om illari (ishchining m a ’lum oti, m alakasi, m ehnati va ishlab chiqarishni tashkil etilishi va m ehnat intizom i). A yrim tarm oq va korxonalarda bu om illar konkret sharoitga qarab yanada m aydalashib ketadi. M ehnat unum dorligi darajasi har xil usullar yordam ida aniqlanadi. U yoki bu usulni q o 'llash q o 'y ilg an aniq vazifaga va berilgan m a ’lum otlarga b o g 'liq bo'ladi. A m alda m ehnat unum dorligi darajasini aniqlashning quyidagi usullari m avjud: 12 G eo rg e J. B orgas, “ L ab o r E co n o m ics” , 57 242 ч 1) B evosita natural usul. (M U =S/T) - m ahsulot hajm i bevosita natural usulda ulchanadi va u xodim lar soni yoki ana shu m ahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqtga b o 'lin ad i. N atijada 1-xodim ga yoki sarflangan vaqt birligiga qancha m ahsulot to 'g 'r i kelishi aniqlanadi. Bu usul bir xil m ahsulot ishlab chiqarish korxonalarida keng qo'llaniladi. Natural usul ishlab chiqarish xajmi fizik birliklarda (dona, kilogram m , pogon m etr, kvadrat m etr va xokazolarda) ifodalanganda ishlatiladi. M asalan, neft sanoati korxonasi bir yilda 300 m ing tonna neft va 2600 m ing m3 gaz kazib oldi, elektr stansiya 20 m ln kV t soat elektr energiya, kandolatchilik fabrikasi 100 t shokolad konfet ishlab chikardi. Bu usulni q o 'llash m a ’lum chegaraga ega, chunki: a) ishlab chiqarilgan m ahsulot bir xil b o 'lish i va uning um um iy hajm i b ir xil natural k o 'rsatk ich d a o'lchanishi kerak; b) ishlab chiqarish om m aviy yoki seriyali b o 'lish i va texnologik jarayoni uzoq bo'lm asligi kerak. Shu sharoitlardan m a ’lum b o ia d ik i, bu usulni asosan ish joyida yoki brigadada.ssexda yoki korxonadagina q o 'llash mum kin. Bu usulning kam chiligi shundaki, unda m ahsulotning sifati hisobga olinmaydi. Bu eng aniq usul xisoblanadi, lekin uning k o'llaniladigan soxasi g 'o y at cheklangan, chunki kam dan kam korxona bir xil m ahsulot chiqarish bilan kifoyalanadi. M asalan, o 'sh a neftning o 'z in i olib ko'raylik. U uglevodorod fraksiyalari, oltingugurt, suv m ikdori turlichaligi bilan ajralib turadi. SH u sababli, anik gapiradigan b o 'lsak , bitta b u rg 'u k u d u g 'id an kazib olingan bir tonna neft boshka b u rg 'u k u d ug'idan kazib olingan bir tonna neftga teng emas. Shokolad konfetlari xam xilm a-xil navli b o 'lish i m um kin, kandolatchilik fabrikasi karamel va pechenbe xam tayyorlab chikaradigan b o 'lsa , bunday m ahsulotning og'irligini jam lag an xolda m utlako xisoblab bo'lm aydi. K eng assortim entda tovar ishlab chikaradigan m ashinasozlik yoki y o g 'o c h ishlash korxonasining m ahsulotini natural ko 'rsatk ich orkali ifodalab bo'lm aydi. Binobarin, ishlab chiqarish xajm ining natural o'lch ag ich i k o'pchilik korxonalarga to 'g 'r i kelm aydi. Bu uning jid d iy kam chiligidir 2) Shartli natural usul. M U = (S*K/T) - m ahsulot hajm i shartli natural usulda ulchanadi va u xodim lar soni yoki ana shu m ahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqtga b o'linadi. Shartli natural usuli yordam i bilan qazilgan ko'm irn in g kaloriyasini, tayyorlangan sutning y o g iilik darajasi e ’tiborga olinib m ehnat unum dorligi darajasi aniqlanadi. M asalan, sovunning turli navlari tarkibidagi y o g ' m ikdori 40 % b o 'lg a n yagona sovun naviga aylantirib xisoblanadi, yonilg'ining turli navlari bir tonnasining issiklik yaratish kuvvati 7.106 kkal. ga teng b o 'lg an shartli y o n ilg 'ig a aylantirib xisoblanadi. 243 Bu usul m ahsulotning xar xil turlarini ularning m uayyan m ajm ui doirasida bitta vakil turga keltirishni nazarda tutadi. B unda m ajm uaning anikligi k o ‘p jix atd an m ahsulot iste’mol xossalarining tabrifini keltirish va aks ettirish usulini tanlab olish bilan bog'lik. M ahsulot natural (shartli-natural) birligining m ehnat sig ‘imi ko'rsatkichlari korxona va uning tarkibidagi b o iin m a la r b o 'y ich a m ehnat unum dorligini o'lchash, taxlil kilish va rejalashtirishning yagona usullarini k o ila s h g a , m ehnat unum dorligining o 'sish omillari tabsirida xarajatlar dinam ikasini ju d a anik k o 'rsatish g a im kon beradi. Shartli — natural m ahsulot birligining m ehnat xajmi o 'z id a uning natural o'lchagichlariga asoslangan boshka barcha ko 'rsatk ich lar kadr- kim m atini sintezlaydi va m ahsulot sifati (istebm ol xossalari) o 'zgarishini aks ettirish im konini beradi. Bu usuldan foydalanish soxasi xam unchalik katta em as, u xalk x o 'jalik tarm oklari ayrim larininggina ishlab chiqarish xajm lari ko'rsatkichlarini um um lashtirishda o 'rin li b o'ladi. 3) M ehnat usuli, (M U=T/(X) - shu hajm dagi m ahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt kishi soatlari va kishi m inutlarida o 'lch an ad i va u ishlab chiqarishni m ahsulot hajm iga b o 'lin ad i. N atijada bir m ahsulotni ishlab chiqarish uchun qancha vaqt sarflangani aniqlanadi. Bu usulni faqatgina bir korxona chegarasida q o 'llash m um kin. M ehnat sig 'im i k o'rsatkichlari keng kiyoslanish xossasiga ega b o 'lib , ular m ahsulotning natural va shartli-natural o'lchagichlariga m o'ljallangan. Bu xol m ehnat sig 'im i k o'rsatkichlari asosida m ehnat unum dorligini o'stirish im koniyatlarini aniklash va m ikdor jixatidan baxolash im konini beradi M ehnat usuli ishlab chiqarish xajm ini tavsiflash uchun m ehnat sarflari m ebyorlarini - norm a-soatlam i k o 'llan ish g a asoslangan. U ishlab chiqarish ayrim soxalarida,ssexlarda m ehnat unum dorligi darajasini baxolashda ko'llanilishi m um kin, lekin k o ila n ila d ig a n m ebyorlarning katbiyan asoslangan b o 'lish in i talab kiladi. M ebyorlarning turlicha tig 'izlik d alig id a bunday usul jid d iy darajada buzib ko 'rsatish larg a olib keladi, shu sababli uni k o 'llan ish keng tarkalm agan 4) Q iym at usuli M U = (X*Rp/T) - m ehnat unum dorligi darajasini aniqlashning eng keng tarqalgan v a universal usulidir. M a’lum ki, ham m a sanoat m ahsulotlari va k o 'rsatilg an xizm atlar uchun baho belgilanadi. A na shu bahoni m ahsulot hajm iga ko 'p ay tirib , m ahsulotning qiym at shaklidagi l3hajm i aniqlanadi va uni xodim lar soni yoki sarflangan vaqtga nisbatan olinadi. N atijada 1 xodim ga yoki sarflangan vaqt birligiga qancha m ahsulot to 'g 'r i kelishi aniqlanadi. 13 B ru ce E K au fm an , " T h e e co n o m ics o f L a b o r M ark ets” , 98 244 M a’lum ki, ham m a sanoat m ahsulotlari va k o ‘rsatilgan xizm atlar uchun baho belgilanadi. A na shu bahoni m ahsulot hajm iga ko 'p ay tirib , m ahsulotning qiym at shaklidagi hajmi aniqlanadi va uni xodim lar soni yoki sarflangan vaqtga nisbatan olinadi. N atijada 1 xodim ga yoki sarflangan vaqt birligiga qancha m ahsulot to ‘g ‘ri kelishi aniqlanadi. 20-yillam ing boshidan m ehnat unum dorligini xisoblab chikishda jonli m ehnat yoki jo n li va o ‘tm ish m ehnat sarfini xisobga olish lozim ligi m asalasi xam keng m uxokam a kilindi. A yrim olim lar jo n li m ehnat unum dorligini xisoblab chikish kerak, deb xisoblar, babzilari esa ja m i m ehnat — jo n li va m oddiylashgan m ehnatning unum dorligini aniklash lozim, deb tabkidlar edi. Bu baxslar xozirgi vaktda xam davom ctm okda. M asalan, rossiyalik tadkikotchi professor G.E. Slezingem ing fikricha, «jonli va o 'tm ish mehnatni «jam lash»ga urinish o ‘z m oxiyatiga k o ‘ra xom xayol b o 'lib , uning nazariy va am aliy m abnosi yobkdir, chunki bunda m ehnatni k o ila n is h va uning m oddiy natijasidan foydalanish o 'rtasid ag i vakt omili xisobga olinm aydi. U m um an, jo n li m ehnat bilan takkoslanadigan o 'tm ish m ehnat to ‘g ‘risida gapirishning o ‘zi kam deganda m antiqsizlikdir, chunki jo n li m ehnat — jarayondir, o 'tm ish m ehnat esa uning natijasidir14». Shu bilan birga, ortikcha tankid u yoki bu tushunchalam i to 'g 'ri baxolashda xalakit beradigan k o 'rin ad i. M ehnat unum dorligini jo n li m ehnat sarflariga karab aniklash katta am aliy axam iyatga ega b o 'lib keldi va xozir xam shunday. B unday yondashishni yetarlicha baxolam aslik xato b o 'la r edi. Lekin unum dorlikni jam i m ehnat sarflariga karab aniklashning xakkoniyligi va zaruriyligini inkor etib bo'lm aydi. A loxida korxona darajasida m ehnat unum dorligini jam i m ehnat sarfiga karab xisoblab chikish uncha to 'g 'r i kelm aydi, chunki bu usul ishlaydigan odam ning m ehnat unum dorligi va kanday o 'zg ard i, degan bosh savolga javob berish im konini berm aydi, negaki, ushbu xolda uning m ehnati jam i sarflam ing egasiz m assasida k o 'rin m ay ketadi. X alk x o 'ja lig i m ikyosida esa jonli va o 'tm ish m ehnatni farklash m um kin va lozim. X akikatan xam, agar ayrim korxonada o 'tm ish d a sarflangan m ehnat va vaktidan k a t’iy n azar korxona doirasidan tashkarida tayyorlangan ishlab chiqarish vositalarida m ujassam lashgan m ehnat m azkur korxona uchun o 'tm ish m ehnat b o 'ls a , butun xalk x o 'jalig ig a tatbikan o 'tm ish m ehnat jo riy davrdan tashkarida sarflangan m ehnatdir. SH unday kilib, bir xolatda o 'tm ish m ehnat m akon va vaktda, ikkinchi bir xolda esa fakat vaktda k o 'rilad i va shu sababli jam iyat m ikyosida m ehnat unum dorligini bem alol yalpi m ehnat sarflari b o 'y ich a aniklash m um kin b o 'lad i. 245 B inobarin, ikkala tushuncha xam bilib k o'llanilgan takdirda m ustakil yashashga xaklidir. 70-yillam ing o'rtalarid an e ’tiboran tarm oklararo balans tuzila boshladi, uning m ablum otlari asosida jo n li va o 'tm ish m ehnat sarflarining anik m ikdorlari (m utanosibliklari)ni o ic h a s h m um kin b o 'lib koldi. Y Alpi m ehnat sarflarini m untazam ravishda xisoblab chikish m um kinligi esa m akroiktisodiy taxlil im koniyatlarini ancha kengaytiradi va shu tarika ijtim oiy ishlab chiqarishning sam aradorligi oshishiga taallukli b o 'lg an asoslanganrok boshkaruv yechim larini ishlab chikishga ko'm aklashadi. M ehnat unum dorligini oshirish rezervlari — m ehnat sarflarini tejashning (m ehnat sig 'im in i kam aytirish va ish unum ini ko'paytirishning) foydalanilm agan im koniyatlaridir. R ezervlar fan-texnika tarakkiyoti tassirida ishlatiladi va yana yuzaga keladi. M ikdoran rezervlam i m uayyan vakt oralig'idagi m ehnat unum dorligining erishilgan darajasi va im koni b o 'lg a n eng yukori darajasi o'rtasid ag i fark deb tabriflash mum kin. R ezervlardan foydalanish darajasi m ehnat unum dorligi darajasiga tabsir etadi. R ezervlar xar bir turini m uayyan om ilga nisbatan olib karash m um kin, rezervlam ing jam in i esa om illar tasnifiga binoan tasniflash m aksadga m uvofik b o 'lad i. B u esa, taxlil kilishda xar b ir omil b o 'y ic h a isrofgarchiliklar xam da unum siz m ehnat sarflarining asosiy sabablarini aniklash va ularni b a rta ra f etish yobllari im konini beradi. R ezervlam ing yuzaga kelish m anbai, ular tasnifm ing yana bir belgisidir. Bu belgiga karab um um davlat, m intakaviy, tarm oklararo rezervlar, ishlab chiqarish ichki rezervlari farklanadi. U m um davlat rezervlari va ulardan foydalanish butun iktisodiyotda m ehnat unum dorligining oshishiga tabsir etadi. B ular korxonalam i joylashtirish, axolining ish bilan bandligidan okilona foydalanish, x o 'ja lik yuritishning bozor usullarini k o 'llan ish va shu kabilardir. M intakaviy rezervlar — m azkur m intakaga xos b o 'lg a n ishlab chikaruvchi kuchlardan yaxshirok foydalanish im koniyatlaridir. T arm oklararo rezervlar turli tarm oklardagi korxonalar o'rtasidagi alokalarni yaxshilash, shartnom aviy intizom ni m ustaxkam lash im koniyati bilan bog'langandir. Ishlab chiqarish ichki rezervlari korxonada xom ashyo, m ateriallar, uskunalar, ish vaktidan foydalanishdagi kam chiliklar bilan belgilanadi. Sm ena ichidagi v a butun kun m obaynidagi ish vakti bevosita nobudgarchiliklardan tashkari, yaroksiz kilingan buyum larni tuzatish, texnologiyada k o 'z d a tutilgan 246 ishlam i bajarish bilan b o g ‘lik b o 'lg a n k o 'z g a k o 'rinm as nobudgarchiliklar xam b o'ladi. Foydalanish m uddatlari b o 'y ich a rezervlar — jo riy va istikboldagi rezervlarga bo'linadi: jo riy rezervlardan oy, chorak, yil davom ida korxonalam ing xakikiy im koniyatlariga karab foydalanish nazarda tutiladi; istikboldagi rezervlar korxonaning ulam i yakin vakt ichida ishga solish uchun etarlicha resurslari уоьк va ulardan istikbolda bir yil yoki yanada k o 'p ro k vakt keyin foydalanish m o'ljallanadi. K orxonalarda rezervlardan foydalanish uchun tashkiliy-texnikaviy tadbirlar rejalari ishlab chikiladi, ularda m ehnat unum dorligi oshishi rezervlarining turlari, ulam i am alga oshirish chora-tadbirlari, bunga rejalashtirilayotgan sarflar ishlam i bajarish m uddatlari, masbul ijrochilar k o'rsatiladi. M ehnat unum dorligining oshishi ayrim korxonalar va, um um an, jam o a uchun katta axam iyatga ega ekanligi m ehnat unum dorligi darajasiga tabsir etadigan barcha om illarni va m ehnat unum dorligini oshirish rezervlarini ko'paytirishni takozo etadi. U m um an, om illar deganda— biron-bir jaray o n yoki xodisaga tabsir etuvchi kuchlar, sabablar, tashki vaziyatlar tushuniladi. M ehnat unum dorligi om illari — m ahsulot, ish yoki xizm atlar birligini ishlab chiqarishda yollanm a m ehnat sarfi m ikdorining o 'zg arish ig a tabsir etuvchi sabablar, xarakatlantiruvchi kuchlardir. M ehnat unum dorligiga tabsir etishning turli usullarini tasniflash va ulam i guruxlarga ajratishning axam iyati shundaki, bu m ehnat unum dorligining m oxiyatini chukurrok anglash va oshirish y o 'llarin i bozor konbyunkturasidan kelib chikib aniklash im konini beradi. Bunday tasnifning am aliy axam iyati shundaki, uning yordam ida u yoki bu om illam ing natijasiga tabsir darajasini yaxshirok xisobga olish m um kin b o 'lad i — biri m ehnat unum dorligining o 'sish ig a barkarorrok tabsir k o 'rsatsa, boshkalari bu m abnoda o 'tk in ch i axam iyatga ega. M ehnat unum dorligini oshirishga tabsir etish darajasi va xususiyatiga karab, om illarni kuyidagi uchta guruxga: m oddiy-texnik, tashkiliy-iktisodiy va ijtim oiy- ruxiy guruxlarga birlashtirish mum kin. M oddiy-texnik om illar yangi texnika, ilg 'o r texnologiya, xom ashyo va m ateriallar yangi turlaridan foydalanish bilan bog'langan. Ishlab chiqarishni takom illashtirish vazifalarini xal etishga: — uskunalam i zam onaviylashtirish; — m abnaviy eskirgan uskunalam i yangi, unum lirok uskunalar bilan alm ashtirish; 247 — ishlab chiqarishni m exanizasiyalash darajasini oshirish: k o ‘lda bajariladigan ishlam i m exanizasiyalash, kichik m exanizasiya vositalarini jo riy etish, uchastka va sexlardagi ishlam i yalpi m exanizasiyalash; — ishlab chiqarishni avtom atlashtirish: avtom at-dastgoxlam i, avtom atlashtirilgan uskunalam i o 'rn atish , avtom atlashtirilgan liniyalardan, avtom atlashtirilgan ishlab chiqarish tizim laridan foydalanish; — yangi, ilg 'o r texnologiyalam i jo riy etish; — xom ashyo yangi turlaridan, progressiv m ateriallardan foydalanish yobli bilan va boshka choralar orkali erishiladi. Yangi texnika va tcxnologiyalardan, ishlab chiqarish bino va inshootlari, uskunalar va asboblar, xom ashyo va energiyaning xar xil turlaridan foydalanish m ahsulot birligiga jo n li m ehnat sarfini kam aytirish bilan biriktirilgan takdirdagina m ehnat unum dorligini oshirishga kodir b o 'lad i. Bu xolatda jonli m ehnatning shu yoki kam rok darajasi berilgan ishlab chiqarish chegarasida k o 'p ro k m ikdorda istebm ol kiym atlarini ishlab chikara oladi. A m m o, bunda m ahsulot birligiga jonli m ehnat jam g 'a rm a si jo riy etilayotgan yangi texnika, texnologiya sarflaridan k o 'p ro k b o 'lish i kerak. Y angi texnologiya — unum dorlikning oshishiga ta ’sir ko'rsatu v ch i asosiy om illardan biri, am m o y o lg 'iz texnologiyaning o 'z i korxonani yoki tashkilotni rakobatbardosh kilolm aydi. Y A ngi texnologiyani puxta rejalashtirm ay, «inson om ili» bilan o 'z a ro b o g 'lam ay am alga oshirilishi m uvaffakiyasizlikka olib kelishi m ukarrardir. SH unday b o ‘lsa-da, k o 'p ch ilik tashkilotlar unda jo riy etilgan texnologik o 'zg arish lar iktisodiyot va m ehnatni m uxofaza kilish nuktai nazaridan o 'zin i m ablag' bilan koplashi uchun yangilikni tayyorlash va kadrlam i o 'kitish kerakligiga ebtiborsiz karaydilar. U num dorlikni oshirish va iktisodiy o 'sish uchun yangilikning tezligi m uxim dir. U ning natijasi yangi tovar v a xizm atlam ing paydo b o 'lish i, ishlab chiqarish jarayonlari va um um an iktisodiyotning takom illashuvi b o 'lish i kerak. Bu yangilik ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini jo riy kilish m asalalari bilan cheklanm aydi, u yangi tovar va xizm atlam ing paydo b o 'lish ig a y o 'l ochishi, m ehnatni tashkil etish va shart-sharoitlarini, shuningdek, atrof-m uxitni m uxofaza kilishni yaxshilashga o 'z xissasini k o 'sh ish i kerak. F an-texnika taraqqiyoti — unum dorlikni xar tom onlam a va izchil oshirishning bosh manbaidir. M oddiy-texnika om illari m ajm ui v a ularning m ehnat unum dorligini o 'zg artirish g a tabsirini kuyidagi k o 'rsatkichlar, yabni: — m ehnatni energiya bilan kurollanganligi — sanoatdagi b ir ishchiga to 'g 'ri keladigan energiya barcha turlari istew noli; 248 — m ehnatning elektr energiya bilan tabm inlanganligi — sanoatdagi bir ishchiga to 'g 'r i keladigan elektr energiya istebm oli; — m ehnatning texnika bilan kurollanganligi — bir xodim ga to ‘g ‘ri keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlari xajm i; m exanizatsiyalash va avtom atlashtirish darajasi m exanizatsiyalashtirilgan v a avtom atlashtirilgan m ehnat bilan band b o ‘lgan ishchilar ulushi; — ishlab chiqarishni kim yolashtirish — progresiv m ateriallar va kim yoviy jarayonlam i k o ‘llash, ishlab chiqarishning um um iy xajm ida ishlab chiqarishning kim yolashtirilgan jarayonlari ulushining k o ‘payishi kabi ko 'rsatk ich lar bilan tavsiflash mum kin. M ahsulot sifatini oshirish, m ablag' va m ehnatni kam sarflab, ijtim oiy extiyojlarini kondirish— m uxim m oddiy-texnika om ildir. M oddiy-texnik om illar — eng m uxim om illardir, ular nafakat m ehnat, balki, shuningdek, xom ashyo, m ateriallar, uskunalar, energiya va xokazolam ing tejalishini tabm inlaydi. Tashkiliy-iktisodiy om illar m ehnat, ishlab chiqarish darajasi bilan belgilanadi. U larga kuyidagilar kiradi: — ishlab chiqarishni boshkarishni tashkil etishni takom illashtirish, shu jum ladan: — boshkarish apparati tuzilm asini takom illashtirish; — ishlab chiqarishni boshkarish tizim larini takom illashtirish; — ishlab chiqarish jarayonlarini tezkor boshkarishini yaxshilash; — ishlab chiqarishni boshkarish avtom atlashtirilgan tizim larini (ICH B A Tni) jo riy etish va rivojlantirish, IC H B A Tning amal kilish soxasiga m um kin kadar k o 'p obbekt kiritish; — ishlab chiqarishni tashkil etishni takom illashtirish, shu jum ladan: -— ishlab chiqarishni m oddiy, texnikaviy jix atid an yaxshilash, kadrlar tayyorlash va uni takom illashtirish; — ishlab chiqarish bo'linm alarini tashkil etishni va asosiy ishlab chiqarishda uskunalam i joy-joyiga k o 'y ish n i yaxshilash; — yordam chi xizm atlar va xo'jaliklar: ishlab chiqarishga xizm at ko'rsatish n in g transport, om borxona, energetika, asbob-uskuna, xo 'jalik -m aish iy va boshka turlarini tashkil etishni takom illashtirish; — m ehnatni tashkil etishni takom illashtirish, shu jum ladan: — m ehnat taksim oti v a korporasiyasini yaxshilash, k o 'p dastgoxga xizm at ko'rsatish d an foydalanish, kasblar va funksiyalarni birga k o 'sh ish soxalarini kengaytirish; — m ehnatning ilg 'o r usullari va uslublaridan foydalanish; 249 — ish joylarini tashkil etishni va ularga xizm at ko'rsatishni takom illashtirish; — m ehnat sarflarining texnikaviy asoslangan mebyorlarini koMlanish, vaktbay ishlaydigan ishchilar va xizm atchilar m ehnatini m ebyorlash soxasini kengaytirish; — m ehnatni tashkil etishning m oslashuvchan shakllaridan foydalanish; — xodim larni m alakasiga karab tanlashni, ularning tayyorgarligi va m alakasini oshirishni yaxshilash; — m ehnat sharoitini yaxshilash, m ehnat kilish va dam olish tartiblarini okilonalashtirish; — m ehnatga xak to ‘lash tizim larini takom illashtirish, ularning ra g ‘batlantiruvchi rolini oshirish. U shbu om illardan foydalanm ay turib, m oddiy-texnikaviy om illardan to 'lik sam ara olib b o im a y d i. Download 7.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|