Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

N a z o ra t sa v o lla ri:
1. Texnologik tayyorlash nim alarni o ’z ichiga oladi?
2. Ishlab chiqarishni tashkiliy - texnik tayyorlash bosqichlari nim adan
iborat?
3. Tashkiliy rejali tayyorlash deganda nim ani tushunasiz?
4. IC H TTTning m aqsadi va vazifalarini ayting.
5. Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash yagona tizim i(IC H TTY A T) 
nima uchun q o ’llaniladi?
6. IC H TTY A T bosqichlari ni ayting.
167

---

7. Ishlab chiqarishning texnik darajasi nim ani ifodalaydi?
8. Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasi qanday aniqlanadi?
9. Ishlab chiqarishning texnik darajasiga ta ’sir k o ‘rsatuvchi om illarni
ayting.
10. Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasiga ta ’sir k o ‘rsatuvchi om illar 
qaysilar?
11. Z am onaviy texnologik inqilobning asosiy belgilari qanday?
12. T exnologiyalam i tasniflash qanday belgilar b o 'y ich a am alga oshiriladi?
13. IC H TTTsam aradorligi qanday k o 'rsatk ich lar bilan ifodalanadi?
168

---

V B O B . S A N O A T K O R X O N A S I I S H L A B C H I Q A R I S H D A S T U R I V A  
Q U V V A T I .
18 . IS H L A B C H IQ A R IS H D A S T U R I M A Z M U N I.
18.1. Ishlab chiqarish dasturi -s a n o a t korxonasi biznes rejasining m uhim 
tarkibiy qismi.
18.2. Ishlab chiqarish dasturiga q o ’llaniladigan tovar, yalpi, sotilgan m ahsulot 
tarkibi.
T a y a n c h ib o r a la r :
Ishlab chiqarish dasturi tovar, yalpi, sotilgan mahsulot.
1 8 .1 . Ish la b c h iq a r ish d a stu r i - s a n o a t k o r x o n a s i b izn es 
r e ja sin in g m u h im ta r k ib iy qism i.
Ishlab chiqarish dasturi -m ahsulot ishlab chiqarishni tashkil etishga 
qaratilgan o 'z a ro uzviy b o g 'liq ilm iy-texnikaviy, tashkiliy-iqtisodiy va ishlab 
chiqarish chora-tadbirlari m ajm ui. Ishlab chiqarish dasturini tuzishda ishlab 
chiqarish grafigi, texnologik y o 'n alish , m ahsulotning konstruktiv tarkibi (y a ’ni 
unga kiruvchi detallar, uzellar, agregatlar soni) b o sh lan g 'ich axborot b o 'lib xizm at 
qiladi. U ni tuzishda ilm iy asoslanganlik, davlat, korxona, ishchilar m anfaatlarini 
hisobga olish, dastum i optim allashtirish, uzluksizlikni ta ’m inlash, m ahsulot ishlab 
chiqarishning kom pleksligini hisobga olish kabi tam oyillarga am al qilinadi. B ozor 
iqtisodiyoti sharoitida bunday chora-tadbirlar korxonaning biznes rejasiada aks 
etadi. Shunga m uvofiq, korxonaning Ishlab chiqarish dasturi ham biznes rejadan 
boshlanadi. Ishlab chiqarish dasturida yalpi m ahsulot hajm i, sotish uchun 
tayyorlangan m ahsulot hajm i, m ahsulot assortim enti (turlari), m ahsulot sifati, navi, 
m e ’yoriga yetm agan m ahsulotlar m iqdori, xom ashyo balansi, ishlab chiqarish 
quvvati, ishlab chiqarish vositalaridan va xom ashyodan foydalanish, shuningdek, 
m ahsulotni qachon, qayerga, qanday tartibda yetkazib berishi yoki tashish va b. aks 
etadi. Ishlab chiqarish dasturini tuzishda tizim li tahlil, grafiklar nazariyasi, 
operatsiyalam i tadqiq qilish, iqtisodiy va ijtim oiy sam aradorlikni hisoblash, 
m antiqiy-tarkibiy tahlil, iqtisodiy m atcm atik m odellash, iqtisodiy tahlil va b. usullar 
qo'llanadi. Ishlab chiqarish dasturi m uayyan ishlab chiqarishning natural (dona, 
tonna, m etr, litr va h. k.), qiym at (m e’yoriy toza m ahsulot, tovar, sotilgan m ahsulot 
hajm i, tugallanm agan m ahsulot qiym ati va b.) va sifat (m e’yoriy toza m ahsulot, 
brak va b.) k o 'rsatk ich larin i qam raydi.
Sanoat korxonasining ishlab chiqarish dasturi 
natural va qiym at ifodada 
m ahsulot ishlab chiqarishni k o ’rsatadi.
169

---

Sanoat korxonasining ishlab chiqarish dasturi quyidagi taiablarga javob 
berishi kerak: m ahsulotni o'z vaqtida ishga tushirishni ta'm inlash, davr m obaynida 
ish ritm ini ta'm inlash va keyingi rejalashtirilgan davrlarda uzluksiz ishlash 
im koniyatini yaratadigan zaxirani ta'm inlash.
Faoliyat ko'rsatayotgan sanoat korxonasi m ahsulotlarini o'z vaqtida ishga 
tushirish quyidagilar asosida ta ’m inlanadi:
- rejalashtirilgan yilda sotiladigan m ahsulotlar uchun; - ushbu m ahsulotlar 
uchun zarur bo'lgan m oddiy, texnik va m ehnat resurslarini keyinchalik jam langan 
holda ushbu m ahsulotlar uchun to'liq m ablag 'ajratilishi;
- sanoat korxonasi yangidan ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlar uchun - bu 
m ahsulot ishlab chiqarish um um iy davom iyligi, jam i um um iy qiym ati sifatida 
yilning choragida ishlab chiqarish m uddati m uvofiq m ablag 'ajratish:
- holatda agar yil boshida kechikish bo'lsa, ishlab chiqarish jarayonida 
quyidagi hisob-kitoblar am alga oshiriladi: 1) standart vaqt aniqlanadi, yil boshida 
am alda o'zlashtirilgan ish hajm i tugadi; 2) rejalashtirish yili oxirida m ahsulotning 
tayyorlik darajasini belgilaydi; 3) rejalashtirish yilida bajarilishi kerak bo'lgan 
ishlar m iqdori aniqlanadi.
Shunday qilib, sanoat korxonasining ishlab chiqarish dasturi ishlab chiqarish 
va iqtisodiy rejaning- biznes rejaning asosiy qism i, ya'ni ishlab chiqarish 
quvvatlarini ishga tushirish rejasi va am alga oshirish rejalashtirilgan ishlab 
chiqarish hajm i shaklida ishlab chiqarish hajmi. Ishlab chiqarish va iqtisodiy 
rejaning - biznes rejaning boshqa barcha qism lari, u yoki bu tarzda, ishlab chiqarish 
dasturini am alga oshirish usullarini shakllantirish bilan bog'liq yoki m anba 
m a'lum otlari sifatida uning ko'rsatkichlariga asoslanadi.
Ishlab chiqarish - bu xom ashyo, m ateriallam i qayta ishlash, ishchi kuchi va 
uskunalardan foydalanish orqali iste'm olchilar uchun zarur bo'lgan tovarlar va 
xizm atlarni ishlab chiqarish jarayoni. T ovarlar va xizm atlar ishlab chiqarish 
jarayonining m ahsulotidir. H ar bir korxona, m ahsulotni ishlab chiqarish jarayonida 
ishlab chiqarishning barcha elem entlaridan eng oqilona foydalanishga intilishi 
kerak, chunki uning qiym ati va korxonaning foydasi bunga bog'liq. Ishlab 
chiqarishning barcha elem entlaridan oqilona foydalanish ko'p jih atd an ishlatilgan 
texnologiyalarga bog'liq. T exnologiya - bu ishlab chiqarishning tegishli asbob- 
uskunalari bilan xom ashyo, m ateriallar va yarim tayyor m ahsulotlarga ta'sir qilish 
usullari to'g'risidagi ilm iy bilim larga asoslangan m ahsulot va xizm atlarni ishlab 
chiqarish jaray o n id a m ehnat ob'ektlarini qayta ishlash usullari to'plam i.
Ilm iy bilim lam ing rivojlanishi va to'planishi m ahsulot ishlab chiqarishning 
texnologik usullarini takom illashtirish uchun zarur shart-sharoitlam i yaratadi. 
Y axshilangan texnologiya, o'z navbatida, ilg'or texnika va uskunalarni, ko'proq 
m alakali ishchilam i ishlatadigan yangi ishlab chiqarish usullariga olib keladi, bu
170

---

esa xom ashyo va m ateriallam i tejashga im kon beradi va ishlab chiqarish hajmini 
a w a lg i yoki kam roq m anbalar bilan ko'paytiradi.
Sanoat korxonasining ishlab chiqarish dasturini rejalashtirish jarayonida hal 
qilinadigan sanoat korxonasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. korxona tom onidan ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlarga iste'm ol talabini 
rivojlantirish yo'nalishlarini aniqlash;
2. korxona m ahsulotlari hajm ining o'sishi;
3. butun korxona va uning tarkibiy bo'linm alarida ishlab chiqarishning 
barqaror m utanosib o'sishini ta'm inlash;
4. ishlab chiqarish va m ahsulotni sotish, foyda va rentabellikni oshirish;
5. korxona ishlab chiqarish resurslaridan: m ehnat, m ateriallar va kapitaldan 
oqilona foydalanish asosida xarajatlam i kam aytirish;
6. m ahsulot sifatini oshirish, yangi turdagi m ahsulotlam i ishlab chiqarish va 
narxlam i pasaytirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish;
7. korxonaning barcha tarkibiy bo'linm alarini yuqori natijalarga erishish uchun 
yo'naltirish.
Ishlab chiqarish dasturi rejalashtirish davrida korxonani rivojlantirishning 
asosiy yo'nalishlari va vazifalarini, boshqa korxonalar bilan ishlab chiqarish va 
iqtisodiy aloqalam i, ixtisos va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va darajasini aks 
ettiradi.