Buxoro ozik-ovkat va engil sanoat texnologiyasi instituti

Nazorat savollari:

1. Orol dengizi xakida ma`lumot bering.

2. Orol dengizi muammosining kelib chikish sabablari nimalardan iborat.

3. Nima uchun orol dengizi muamolarini global muammo deb e`tirof kilinyapti.

4. Orol dengizini saklab kolish uchun kanday goyalar mavjud.

5. Chang tuzonlar ta`sirini va axoli orasida kasalliklarni kamaytirishning eng samarali yulini kursating.

6. Xozirgi paytd a orol dengizini saklab kolish uchun kaysi me`yoriy xujjatlar mavjud.

7. Orol va orol buyi xududining ekologik axvolini yaxshilash chora tadbirlari xakida ma`lumot bering.

8. Arnasoy kuli xakida ma`lumot bering.

9. Arnasoy kuli kaerda joylashgan.

10. Arnasoy kulining suv maydoni necha kmni tashkil etadi.

11. Arnasoy kuli atrofidagi ekologik muammolar nimadan iborat.

12. Vujdgakelgan ekologik muammoning mantikka zid tomoni nimadan iborat.

13. Arnasoy kuli muammolarini echish uchun kaysi xalkaro xukukiy me`yorlarga tayanish lozim.

14. Sarez kuli kaerda joylashgan va u kanday paydo bulgan.

15. Sarez kuli muammosi nimadan iborat.

16. Nima uchun sarez kulidagi suvlar orol dengiziga okizilmaydi.

17.Sarez kulida Greslar kurish mumkinmi.

Tayanch iboralar:

Orol dengizi, suv xajmi, suv satxi, suv maydoni, suvning shurlanganlik darajasi, suv satxining balandligi, suv sarfi, suv tankisligi, sugoriladigan erlar, tuz, chang, aerozol, kimyoviy moddalar, defolyaciya, daraxzorlar, ixotazorlar, arnasoy kullari, tuz mikdori, mnerallashgan suvlar, balikchilik, erni rekul`tivaciya kilish, trans chegara suv resurslari, sarez kuli, zilzila, upirilish, ekologik muammo.

5-mavzu. Atmosfera xavosining ifloslanishi va uning salbiy okibatlari

Mavzu rejasi:

1. Atmosfera xavosi va uni ifloslantiruvchi manbaalar.

2. Atmosfera xavosining ifloslanishiga tarnsport vositalarining ulushlari.

3. Atmosfera xavosining ifloslanish darajasi.

4. Atmosfera xavosi ifloslanishining insonga, usimliklar va xayvonot olamiga ta`siri.

5. Atmosfera xavosi ifloslanishining suvga va iklimga ta`siri.

6. Atmosfera xavosi ifloslanishining iktisodiy zararlari.

7. Atmosfera xavosining tabiiy tozalanishi va uni muxofaza kilishgakratilgan tadbirlar.

Adabiyotlar:

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Atmosfera xavosi xar xil gazlarning mexanik aralashmalaridan iborat bulib, tabiiy xolda 78 % azot, 21 % kislorod, 0,9 % argon, 0,003 % CO va kolgan inert gazlardan iborat.

Atmosfera uch katlamdan iborat:

1. Troposfera-kuyi 17-18 km. ni uz ichiga oladi.

2. Srotosfera 18-60 km gacha bulgan katlam.

3. Mezosfera eki ionosfera 60-80 km.dan yukori bulib, ionlashgan gazlardan iboratdir.

Troposferaning ustki katlamida (50-200 m.gacha) meteorologik uzgarishlar tez-tez ruy berish natijasida atmosferaning turli darajada ifloslanishi vujudga keladi. Stratosferaning 20-30 km katlamida azon gazining yukori koncentraciyasi mavjud bulib, azon kobigini vujudga keltiradi. Azon kobigi kueshdan kelaetgan ul`trabinafsha nurlarini ushlab kolib, tirik organizmlarni bu unrdan muxofaza kiladi. Shu bilan ibrga erda xaetning muntazam davom kilishini ta`minlaydi. Atmosfera xavosi er sharini isib va sovub ketishidan saklaydi. Shu bilan birgalikda tirik organizmlar xaetida aloka vositasi ya`ni tulkin

tarkatish vazifasini bajaradi.

Tirik organizmlar atmosfera xavosi tarkibidagi O bilan nafas oladi va SO gazini chikaradi. Yashil usimliklar esa SO bilan nafas olib O ni chikaradi.

Kislorod barcha enish, achish, oksidlash jaraenlarida ishtirok kiladi. Inson bir sutkada 500 litr O istemol kilib upka orkali kariyb 10 ming litr xavoni (12kg) utkazadi. Birta avtomobil bir sutkada 20-30 kishini bir yillik O ni sarflaydi.

Kishi nafas olganda kon tarkibidagi gemoglabin NV kislorodni biriktirib konga surilgan organik moddalarni xujayralarda parchalanishini amalga oshiradi. Atmosfera tarkibidagi N gazi esa oksil, organik moddalarning vujudga kelishiga ishtirok etadi. Inson tanasi asosan 4 elementdan tarkib topgan: uglerod, kislorod,vodorod va azot (96%) kolgan 3 % kal`ciy, kaliy, fosfor, oltingugurt, 1 % esa boshka mikroelementlardir.

Usimlik tanasida bu kursatgich kuyidagicha S-45 %, O - 42 %, N-6,5%, N- 1,5 % kolgan 5 % boshka elementlardan iboratdir.

Atmosfera xavosi ikki xil usulda ifloslanadi:

1. tabiiy (biologik).

2. sun`iy (antropogen).

Biologik ifloslanish- tabiiy muxitda vujudga keladigan vulkan-

lar, shamol, emgirlar, tabiiy ofatlar natijasida atmosfera xavosiga

kushiladigan usimlik, xayvon koldiklari, zaxarli gazlar (SO, NO, SO)uglevodorodlar (metan, etan, ammiak va boshkalar) va kosmik fazodan kelib kushiladigan gazlar, chang zarrachalari okibatida ifloslanadi.

Kosmik fazodan xar yili atmosfera 1 mld. tonnadan ortik xar xil gaz va chang zarrachalari kushiladi.

Er yuzida mavjud bulgan 500 dan ortik doimiy otilib turuvchi vulkanlarning xar biridan yiliga urtacha 75 mln. tonnagacha chikindi chikadi. Eki orol dengizi chekinishi munosabati bilan vujudga kelgan 2,5 mln. gektar maydon yuzasidan xar yili 100 mln tonnadan ortik

chang va tuz zarrachalari kutariladi.

Atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar er yuzasida sodir buladigan jaraenlar uchun katta axamiyatga ega. Chunki changlar suv buglari uchun kondensaciya yadrosi xisoblanib, enginlarni vujudga keltiradi.Kueshni tugri radiaciyasini yutib er yuzasidagi organizmlarni ortikcha nurlanishdan saklaydi. Shuning uchun xam atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar ma`lum darajada uning zaruriy elementi xisoblanib, undagi xodisa va jaraenlarni borishini tartibga solib turadi. Lekin ayrim xollarda kuchli vulkonlarni otilishi, chang tuzonlarni kutarilishi tufayli atmosfera xavosi me`eridan ortik ifloslanish xolatlariga xam sabab bulishi mumkin.

Sun`iy ifloslanishi. Insonning aktiv faoliyati natijasida sanoat, energetik, kishlok xujaligi, transport, konchilik, maishiy xizmat korxonalaridan chikadigan zararli gazlar, buglar, changlar, bakteriya, mikroblar erdamida atmosfera xavosini ifloslantiriladi. Atmosfera xavosiga chikariladigan iflos moddalarning zaxarli gazlar asosiy kismini (SO, SO , NO ) uglevodorodlar, chang, kurum, metall birikmalari tashkil kiladi. Bular kup xollarda organik ekilgilarni ishlatish (endirish) jaraenida vujudga keladi. Xar yili atmosfera xavosiga 200 mln. tonna chang, 700 mln. tonna SO , 210 mln. SO , 300 ming tonna kurgoshin birikmalari va kurum chikariladi. Kurum tarkibida 1,5-2 benzorin, dioksid kabi koncerogen moddalar bulib nafas olish yullarida rak kasalligini keltirib chikarishga sabab buladi.

Ekilgi bilan ishlaydigan (mazut, kumir) birta elektr stanciyasi atmosfera xavosiga bir sutkada urtacha 1,2 tonna SO , 3-4 tonna SO, 1,5 tonna NO va 10 tonnadan ortik kul kurum chikaradi.

Chorvachilik korxonalari atmosfera xavosini chang uglevodorodlar (NN , SO, SO ) gazlar yukumli kasallik tarkatuvchi bakteriyalar bilan ifloslantiradi. Masalan: 100 ming bosh koramolga iktisoslashgan karamolchilik fermalari atmosfera xavosiga bir sutkada 0,3-2 tonnagacha chang, 10-15 kg. gacha serovodorod N S, 50-200 kg NN , va 1,5 mln. gacha bakteriyalar bilan ifloslantiriladi.

Avtotransportning atmosferaga chikaradigan umumiy zaxarli modda mikdori 75-85 % gacha egallaydi. Agar 1 km ga beshta avtotransport (urtacha) tugri kelsa, katta shaxarlarda 200-300 ga teng 2000 yilga borib 700-800 ga etadi. Markaziy kuchalarda SO ning mikdori 5-10 ba`zan 30 barobarga oshadi. Uzbekistonda transport chikindisi 50-70 % ni tashkil kiladi.

Avtomobillardan chikadigan tovush

urtacha GOST 19358-85

Engil mashinalar 80-82 80 77

Avtobuslar 3,5 t. 81-84 81 80

Yuk mashinalari 3,5 t. 81-84 81 79

Yuk mashinalari 3,5 t.ortik 86-89 86 83

Yuk mashinalari 10 t. ortik 91-88 88 84

Atmosfera xavosini avtotransport vositalari 200 dan ortik koncerogen moddalari bilan ifloslantiradi. Ma`lumotlarga kura er sharidagi 400 mln dan ortik avtomobil` atmosferaga xar yili 300 mln. tonnaga yakin zaxarli moddalar chikaradi. Shundan 200 mln. tonnasi SO,50 mln. tonnasi uglevodorodlar, 30 mln tonnasi Azot oksidi, kolgan kismi boshka gaz, chang va kattik chikindilarga tugri keladi.

Avtotransport vositalari bundan tashkari er shari axolisiga nisbatan 3-4 marotaba kup kislorod sarflaydi.

Atmosfera xavosining kuyi katlamiga chikariladigan zaxarli gazlarning 50-80 % ni atotrasport chikindisi tashkil kiladi.

Kuchmas va xarakatlanuvchi (transport vositalaridan) manbalardan Respublikamiz atmosfera xavosiga 4 mln. tonnadan ortik zaxarli moddalar chikadi. Bu chikindilarning 50%-SO, 15% uglevodorodlar, 14 % oltingugurt oksidi, 9 % azot oksidi, 8 % kattik chikindilar va kolgan 4 % koncerogen moddalar tashkil kiladi. Shuni kayd etish kerakki chikariladigan umumiy chikindilarning 67 % transport vositalari chikindisini tashkil etadi.

Viloyatimiz xududida joylashgan sanoat korxonalari xamda transport vositalari tomonidan xar yili 180-200 ming tonna xar xil chang, bug va shunga uxshash zaxarli moddalar ishlab chikaradi. Shuning 50-60 % transport vositalari chikindilari tashkil etadi.

Atmosfera xavosining ifloslanish darajasi va uning salbiy okibatlari

Atmosfera xavosini tarkibini ifloslanish xar bir zaxarli moddaning ruxsat etilgan me`eri (PDK) bilan belgilanadi. Zararli chikindilarning ruxsat etilgan me`eri uzok vakt davomida eki tirik organizmlarga shu jumladan inson salomatligiga va tabiiy muxitga salbiy ta`sir kursatmaydi.

Atmosfera xavosining ifloslanish darajasi butun dune soglikni saklash tashkiloti (VOZ) tomonidan 4 guruxga bulinadi:

1. Atmosfera xavosining zararsiz tarkibi.

2. Kasallik kuzgatuvchi darajasi.

3. Surunkali kasalliklarni keltirib chikaruvchi darajasi.

4. Utkir kasalliklarni keltirib chikarish darajasi.

Atmosfera xavosi tarkibidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan mikdori 2 ulchamda beriladi: bir yula maksimal ifloslanish darajasi shu muxitda faoliyat kursatish 5-20 minut davomida ruxsat etiladi. Zaxarli moddaning urtacha sutkalik ruxsat etilgan darajasi. Bunda 8 soat davomida faoliyat kursatishga ijoxzat beriladi.

Axoli maskanlarida atmosfera xavosi tarkibidagi

ifloslantiruvchi moddalarning ruxsat etilgan me`eri.

Sanoat korxonalarida atmosferaga chikariladigan xar bir ifloslantiruvchi modda uchun chikindini cheklangan darajasi (PDV) ijozat etuvchi tashkilotlar tomonidan (ekologiya kumitasi) belgilanadi. Bundan tashkari ifloslantiruvchi moddalarning cheklangan darajasi taxlil kilinib tegishli xujjatlar (PDV) tayerlagunga kadar korxonada chikindining vaktincha (VSV) kelishilgan mikdoriga

ruxsat etiladi.

Biologik kobik elementlari uzviy boglanganligi tufayli insonning xujalik faoliyati natijasida ifloslangan atmosfera uz navbatida tabiatning boshka komponentlariga xam ta`sir etadi. Natijada suv va tuprokning tabiiy xolatida, kishi organizmida, xayvon va usimlik tanasida salbiy uzgarishlarni vujudga keltirib biokobikda mintakaviy kasali, jigar cirrozi, kon bosimi, rak, bronxit, upka kasalliklarining kupayishiga sabab buladi xamda yurak-kon tomiri sistemasini shikastlaydi.

Atmosferaning ifloslanishi tufayli kueshning tugri radiaciyasi 15%, ul`trabinafsha nurlari 30% ga kamayadi. Natijada ba`zi zararli bakteriyalarning kupayishi uchun sharoit vujudga keladi, xar xil kasalliklar xususan raxit kasalligi kupayadi.

Agar atmosfera oltingugurt oksidi kup tuplanibkolsa kishilarda bronxit, astma, upka yalliglanishi, kuz kasalliklari, jigar kon bosimining oshishiga olib keladi. Chunki xavo tarkibidagi oltingugurt oksidi suv bilan kimeviy birikib kuchsiz kislota xosil kiladi va kuzlardagi shillik pardalarni kuydiradi.

Atmosfera xavosi tarkibida oltingugurt mikdori 0,13 mg/m bulganda axoli orasida surunkali astma kasalligi 13 %, 0,38 mg/m bulganda 18% va 0,8 mg/m bulganda 26% tashkil etadi.(urtacha 1 kecha kunduzgi me`eri 0,05 mg/m ).

Uglerod oksidining (SO ) xavoda kupayishi natijasida kishi organizmida gemoglabin kamayadi, yurak, kon tomir tizimlari buziladi, skleroz kasalligi kupayadi, bosh aylanadi, yurak tez urib uyku buziladi, kishi tajang bulib koladi.

Atmosfera vodorod sul`fid gazining ortib ketishi natijasida odamning boshi ogriydi, kayd kiladi, darmonsizlanadi va xatto xid bilish kobiliyati zaiflashadi, ftor birikmalari ta`sirida burundan kon keladi, oshkozon ichak kasalliklari vujudga keladi, suyak emirilishiga olib keladi. Masalan, tetik alyumin ishlab chikarish kombinati normadan kup mikdorda ftor birikmalarini chikarishi natijasida kishlok xujalik ekinlarining xosildorligiga va sifatini pasayishiga, xayvonlarning tish va suyaklarini emirilishiga olib kelmokda.

Kishi organizmiga radioaktiv moddalar emon ta`sir etib, usti bezini, jinsiy bezlar faoliyatini, kalkonsimon bez faoliyatini normal ishlashiga salbiy ta`sir etadi, kon tarkibining uzgarishiga olib keladi.

Atmosfera ifloslanishining suvga ta`siri.

Atmosfera xavosi tarkibidagi zararli chikindilar (changlar, koncerogen moddalar, metall birikmalari) ochik suv xavzalariga salbiy ta`sir kursatadi. Tabiatda suvning tabiiy aylanishi (bug-egin-suv) doimiy bulib, dare kullarni, er osti suvlarini atmosfera xavosini tuyintirib turadi. Shundan kurinib turibdiki, atmosfera tarkibi kancha chang va zaxarli gazlar bilan ifloslangan bulsa, ular eginlar bilan er uzgarishlarga olib keladi.

1. Organik ekilgilardan chikadigan azot oksidlari, sovutish tizimlarida ishlatiladigan freon birikmalari, kommunal xujalikning tibbiy muassasalarida va kime sanoatida ishlatiladigan va ishlab chikariladigan xlor birikmalari aralashmalari ozon kobigini emirishga olib kelmokda. Misol tarikasida shuni xam kayd kilish mumkinki, reaktiv samolet ekilgisini 4 % atmosfera xavosiga chikariladi va atmosfera tarkibidagi erkin azot gazi fotokimeviy jaraenlar natijasida ozon bilan reakciyaga kirishib azot ikki oksidini xosil kiladi.

Atmosfera xavosi ifloslanishining iklim elementlariga ta`siri

Atmosferaning antropogen ifloslanishi tufayli iklimning mintakaviy uzgarishidan tashkari uning elementlarida (xarorat,egin, tuman va b.) xam salbiy uzgarishlar sodir buladi.

Olimlarning tadkikotlariga kura atmosferaning antropogen ifloslanishi natijasida shaxar iklim elementlarining uning atrofidagi joylardan farki borligi aniklangan. Masalan, shaxarlarda atrofdagiga karaganda xavo kondensaciya yadrolari va zarrachalari 10 barobar, gaz aralashmalari 5-25 barobar, bulutlilik mikdori 5-10%, kishda tumanlar 80-100 %, emgir mikdori va enginli kunlar soni 10%, yillik urtacha xarorati 1% dan yukori. Yalpi kuesh radiaciyasi 15-20 %ul`trabinafsha nurlar esa ezda 5% , kishda 30%, kueshli kunlar 5 % ga kam buladi. Masalan, Samarkand shaxrida uning atrofiga nisbatan 1 yilda 6 marta kup tuman tushgan, 11 mm egin kup ekkan.

Atmofera xavosi tarkibida SO gazi mikdorini oshishi planetamiz xaroratini kutarilishiga sabab bulmokda.Keyingi 100 yil davomida ekilgilar xisobiga atmosfera xavosiga 4 mld. tonna SO chikarilib, uning mikdori 15% eki xar yili 14 mld. tonnaga oshib bomokda. Agar axvol shu tarika davom etadigan bulsa, 2000 yillarga borib uning mikdori 25% oshadi va urtacha xarorat 0,5 S ga kutariladi. bu esa uz navbatida muzliklarning erishiga va turli xil okibatlarga olib keladi.

Atmosfera xavosi ifloslanishining odam organizmiga ta`siri.

Bir kishi sutka davomida urtacha 12 kg.gacha xavo bilan nafas oladi. Natijada xavo tarkibidagi zararli chang, kurum v zaxarli gazlar kishi organizmida tuplanaveradi. Bu esa astasekin kishi organizmining zaiflashuviga olib keladi va okibatda inson organizmi turli ifekciyalarga etarli darajada karshilik kursata olmaydigan bulib koladi. Okibatda xar xil kasalliklarni, chunonchi astma, kuz usti suvlariga kushilib ularni ifloslaydi. Natijada

suv tarkibidagi tuz, organik moddalar mikdori oshishiga olib keladi.

Atmosfera xavosi iflosshining usimliklarga ta`siri.

Atmosfera xavosining ifloslanishi yangi usimliklarni va kishlok xujalik ekinlarini faol usish, rivojlanishiga salbiy ta`sir etadi.

Sanoatlashgan rayon va shaxarlardagi usimliklarning rivojlanishi va yashash muddati atmosfera xavosining ifloslanishi va antropogen energiya (issiklik) usimliklarga nisbatan kiskadir.Masalan, Kayragoch tabiiy sharoitda 350-400 yil yashasa, shaxar xiebonlarida 120-220 yil serkatnov yullari atrofida esa, 40-50 yil yashar ekan.

Atmosferaning ifloslanishi xayvonlarga xam salbiy ta`sir etib, ularning zaxarlanishiga, ba`zan esa nobud bulishiga sabab bulmokda. Atmosfera xavosining zaxarli chang va gazlar bilan ifloslanishi asalarilarning kirilib ketishidan tashkari, asalining sifatiga xam ta`sir etadi. Yirtkich kushlar zaxarlangan uljalar bilan ovkatlanib bepushtlik dardiga mubtalo bulgani olimlar to-

monidan kuzatilgan.

Atmosfera xavosining iktisodiy zararlari.

Atmosfera ning ifloslanishi turar joy va kommunal xujalikka, kishlok va urmon xujaligiga, sanoatga, tarixiy tibbiy edgorliklarga xam ta`sir etadi. Natijada xalk xujaligiga katta zarar etkazadi. Atmosfera ifloslanishining keltirgan zararlarini kuyidagi guruxlarga bulish mumkin.

a) atmosferaning ifloslanishi tufayli materianing emirilishi va temirni korroziyaga uchrashi. Bunda atmosferadagi chang, kurum, kattik zarrachalar va ba`zi gazlarning ta`sirida binolar, inshootlar, metallar emiriladi. Kiyim-kechak va gazmollarning bueklari buziladi, kadimiy tarixiy edgorliklar nuraydi. Ma`lumotlarga karaganda sanoat rivojlangan atmosfera iflos katta shaxarda temir korroziyasining tezligi kichik shaxarlarga nisbatan 3 barobar, kishlok joylariga nisbatan 20 barobar, alyuminiyda esa yuz barobar tez boradi. Kadimiy arxitektura edgorliklari jumladan, Uzbekistonda kadimiy obidalar marmar va bronzadan ishlangan obidalar emiriladi.

b) shaxarlarda ayniksa sanoatlashgan joylarda, atmosfera xavosining ifloslanishi korxona usbob-uskunalarining kapital remontiga foydalanish muddatini urta xisobda 1,5 barobar kamaytiradi.

v) atmosferaning ifloslanishi natijasida juda kup ogir kasalliklar vujudga kelmokda, kishilar jismoniy va ruxiy kasalliklarga duch kelmokda, achchik tuman (smog) dan kuplab odamlar kasal bulmokda.

Bular juda katta va tiklab bulmaydigan zarardir. Xavoning ifloslanishidan vujudga kelgan kasalliklar tufayli odamlarning ulimidan tashkari ularning davolashga kasallik varakasiga, ishga yaroksiz bulib kolganligi uchun nafaka berish xisobiga davlatlar katta zarar kurmokda.

Atmosfera ҳavosining ifloslanishiga avtotransport vositalarining ulushlari.

g) atmosfera xavosining ifloslanishidan kishlok xujalik ekinlari xam katta zarar kuradi. Yirik sanoat, metallurgiya, kime, konchilik korxonalari atrofida (5 km radiusda) kishlok xujalik usimliklarning xosildorligi 25-30 % ga, sifat kursatgichlari esa 40-60 % ga kamayadi. Avtomobil` yul atroflaridan boglar daraxtlar, tabiiy sharoitiga nisbatan 5-10 barobar kiskartiradi.

Serkatnov avtomobil` yullari atrofida ekilgan (poliz, sabzavotlar) ya`ni dexkonchilik maxsulotlari tarkibida kurgoshin birikmalari ruxsat etilgan me`erdan (Nm) 5-20 barobarga ku tuplanadi.

d) atmosfeoaning ifloslanishi natijasida vujudga kelgan achchik tutundan avtomobillarning yurishi, samoletlarning uchishi kiyinlashib juda kup avariyalar buladi.

Masalan, 1962 yili AKSh da atmosferaning ifloslanishidan 20 marta samolet avariyasi bulsa, 1964 yili Britaniya orollarida (smogdan) fakat uchta katta magistral yulda 350 ta fojiali avtomobil` xalokati sodir bulgan.

e) atmosferaning ifloslanishi ayrim, chunonchi, yarim utkazgichlar juda anik priborlar, vakcina va antibiotiklar ishlab chikarishni juda kiyinlashtirib yubormokda.

Shu sababli xavosi ifloslangan AKSh, Yaponiya, Germaniya va boshka mamlakatlarda yarim utkazgichlar anik priborlar, vakcina ishlab chikarish korxonalari xavosi toza bulgan togli rayionlarda kurilmokda. Bular esa uz navbatida kushimcha xarajatlar (yul kurish, turar joy kurish maxalliy kommunal kulayliklarni vujudga keltirish va boshkalarni) talab etadi.

j) sanoat korxonalarida atmosfera xavosiga chikariladigan juda kimmatbaxo xom-ashelar xisoblanadi. Masalan, viloyatimizda paxta tozalash zavodlari kariyb 500 tonna: chang va tola, gaz sanoati korxonalari 100 mln.m tabiiy gaz, un zavodlari 150 tonna un changi, gips zavodi 3000 tonna gips changini atmosfera xavosiga chikarayapti. Agar atmosfera ushlab kolinsa, bir necha 10 mln. sum tejab kolindi va iktisodiy foyda keltiradi. Shu bilan birga atrof muxit xam tozalanadi.

z) atmosferaning ifloslanishi natijasida geografik kobikning tabiiy xolatida uzgarish yuz berib, fotosintez jaraeniga salbiy ta`sir kursatadi va natijada biosferada moddalar almashuvi buzilishiga olib keladi. Bu esa uz navbatida vujudga kelgan organik moddalar sifatini pasayishiga, atmosferaga chikadigan kislorod mikdorining kamayishiga olib keladi.

Atmosfera xavosini ifloslanishidan muxofaza kilishga karatilgan tadbirlar.

Agar atmosferada uz-uzini tabiiy tozalash jaraeni bulmaganda edi, er kurrasida xavo juda ifloslanib xaet uchun xavf vujudga kelgan bular edi. Tabiiy tozalanish jaraeni shundan iboratki, atmosfera xavosi tarkibini sekin ekkan emgir (2 mm soatda) 28%, kor 80-90 %, usimliklar 70 % tozalaydi. Bir pushtali daraxtzorlar -10 % ga ikki polosalilari 65% tozalaydi. Bir gektar urmon daraxtlarining barglari orkali atmosfera xavosini, 2 tonna ammiakdan, 80 tonna SO (oltingugurt oksidi) dan tozalaydi. Atmosfera xavosini tozalashda tol daraxti eng yaxshi tozalagich xisoblanadi. Bir gektar tolzor 3-4 ga sosna, el daraxtlarining xususiyatlarini bajaradi. Usimliklar uzidan fitonicit fermentini ajratib chikaradi, bu ferment uz navbatida yukumli kasallik tarkatuvchi mikroblarni yukotish xususiyatiga ega. Shu sababli urmon xavosining 1 m da 100-300 sanoat korxonalari atrofidagi xavo tarkibida 6000-10000 tagacha bakteriyalar, mikroblar mavjud buladi.

Tuprokda yashovchi mikroorganizmlar xam atmosfera xavosini zaxarli chikindilardan tozalash xususiyatiga ega. 1 gektar maydonda yashovchi shunday mikrorganizmlar 8 tonnagacha uglerod oltingugurt, azot oksidlarini zararsizlantirish kobiliyatiga ega. Eginlar iflos moddalarni xavodan yuvadi, shamollar ifloslovchi moddalarni uchirib, bir joydan ikkinchi joyga kuchiradi. Tuprokka eki

suv yuzasiga tushgan iflos moddalar vakt utishi bilan reakciyaga kiradi. Yangi koncerogen moddalarni xosil kiladi eki neytrallashada. Lekin sanoat, ayniksa ekilgi sanoati tarakkiy etgan, transporti rivojlangan, kishlok xujaligi mexanizaciyalashgan, ximiyalashgan, axolining kupayib, urbanizaciya jaraeni kuchaetgan bizning asrimizda atmosferaning sun`iy ifloslanishi tabiiy tozalanishga nisbatan ustunlik kilmokda.

Shu sababli atmosfera uz-uzini tabiiy xolda tozalaydi deb xotirjam bulish juda katta salbiy okibatlarni keltirib chikarishi mumkin. Shu tufayli atmosferaning sun`iy ifloslinishidan tozalash yullarini joriy etish, uni
oldini olish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir.

Nazorat savollari:

1. Atmosfera xavosining ifloslanish turlari xakida ma`lumot bering.

2. Atmosfera xavosi tarkibidagi changlar xakida ma`lumot bering.

3. Atmosfera xavosining sun`iy ifloslanishi deb nimani tushunasiz.

4. Atmosfera xavosining ifloslanishiga energetika tarmoklari va avtotransport vositalarining ulushlari necha foizni tashkil etmokda.

5. Yokilgi maxsulotlari tarkibida kaysi gazlar birikmalar bulishi mumkin.

6. Kuchmas va xarakatlanuvchi chikindi manbaalari deb nimalarni tushunasiz.

7. etillangan benzin nima.

8. Respublikamizda transport vositalaridan ajralib chikadigan chikindilar necha procentni tashkil etmokda.

9. Bir kg etillangan benzin yonganda kancha kurgoshin ajralib chikadi.

10. Ifloslanish deb nimani tushunasi.

11. Zaxarli modda deb nimani tushunasiz.

12. Zararli moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy konsentraciyasi deb nimaga aytiladi.

13. Birdaniga maksimol ReChK va urtacha sutkalik ReChK deb nimani tushunasiz.

14. Zaxarli moddalarning tasnifi xakida ma`lumot bering.

15. Zaxarli moddalarning xavflilik darajasi kanday xisoblanadi.

16. Ruxsat etilgan chegaraviy tashlama deb nimani tushunasiz.

17. Konserogen modda nimani tushunasiz.

18. Oltingugurt va uglerod oksidlari xakida ma`lumot bering.

19. Atmosfera xavosi ifloslanishining iktisodiy zararlarini izoxlab bering.

20. Atmosfera xavosining tabiiy tozalanishini ta`minlash uchun nimalar kilish kerak.

21. Atmosfera xavosini sun`iy ifloslanishdan saklash kerak.