Buxoro ozik-ovkat va engil sanoat texnologiyasi instituti

Nazorat savollari:

1. ekologik muammolar va ularning turlari xakida ma`lumot Bering.

2. Kaysi xolatlarda ekologik muammo paydo bulishi mumkin.

3. ekologiya va ekologika atamalarini izoxlab Bering.

4. ekologiya fanining asosiy tushunchalari, bulimlari va ularning ma`nosi xakida ma`lumot Bering.

5. ekologik tizim yoki ekotizm deb nimani tushunasiz.

6. Biosfera nima va biosfera xakida ta`limotning asoschisi kim.

7. ekologiya fanining asosiy maksadi va vazifalari nimadan iborat.

8. Muxit va ekologik muxit xakida ma`lumot Bering.

9. Kaysi xolatlarda ekologik muxit muvozanatidan chikishi mumkin.

10.ekologik omillar va ularning turlari xakida ma`lumot Bering.

11. Omillarni tasniflashda nima asos kilib olinadi.

12. Abiotik, biotik va antropogen omillar xakida ma`lumot Bering.

13. Ta`sir etuvchi omillar deb nimani tushunasiz.

14. Gidrofil, gigrofil va mezofill guruxlari xakida ma`lumot Bering.

15. Tuprokning tabiiy va kimyoviy xossalarini izoxlab Bering.

16. Abiotik va biotik omillarni kanday boshkarish mumkin.

17. ekologik inkiroz kaysi xolatlarda vujudga kelishi mumkin.

18. Tirik, ulik, oralik va biogen moddalar deb nimalarni tushunasiz.

19. Biogeocenoz, fitocenoz, zoocenoz xakida ma`lumot Bering.

20. Kanday kilib biosferani parchalab ketishini oldini olish mumkin.

21. Noosfera tushunchasi va uning lugaviy ma`nosini izoxlab Bering.

22. Fotosintez jarayoni xakida ma`lumot Bering.

23. Biomassa deb nimani tushunasiz.

24. Atmosfera deb nimani tushunasiz.

Tayanch iboralar:

ekologik muammo, umumbashariy (global), mintakaviy (regional) va maxalliy (lokal), ekologik muammolar, ekologik tuzum, autekologiya, populyaciyalar ekologiyasi, sin ekologiya, biosfera, ekonomika, muxit, tabiiy muxit, sun`iy muxit, ekologik muxit, tabiiy ekotizm, ijtimoiy iktisodiy ekotizm, muvozanat, ekologik omil, abiotik, biotik va antropogen omillar, fizik ximiyaviy va iklimiy omillar, gidrafil, gigrofil va mezofill guruxlari, troposfera, gidrosfera, litosfera, tirik, ulik va oralik moddalar, biogeosenoz, zoosenoz, fotosenoz jarayoni, biomassa, atmosfera kislorod.

2-mavzu. Uzbekistonda atrof muxitni muxofaza kilishning xukukiy masalalari

Mavzu rejasi:

1. ekologiya konunlari.

2. ekologiya va xadislar.

3. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ekologik karashlari.

4. Atrof muxitni muxofaza kilish tizimlari va konuchiligi.

5. Inson omilining tabiiy muxitga ta`siri.

Adabiyotlar:

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Xozirgi ekologik axvolni xisobga olib bunday xalokatlarni keltirib chikaradigan sabablarga karshi kurash olib borish shart. Ayni shu maksadlarda inson faoliyatining ayrim kirralarini cheklash va atrof muxitni muxofaza kilish borasida bir kator majburiyatlarni belgilash, konunlarni takomillashtirish, jazo davlat siesati va iktisodietini barkarorligi xam muxim rol` uynaydi. Bozor iktisodieti sharoitida maxsulot ishlab chikaruvchilar kuprok foyda olish maksadida boyliklaridan jadal suratlarda foydalanishga xarakat kiladilar. Bu esa bozor iktisodietining rivoji bilan tabiat boyliklaridan foydalanish, ularni muxofaza kilish urtasida yuzaga kelishi mumkin bulgan muvozanatning buzilishiga olib keladi. Tabiat muvozanitini buzilishiga yul kuymaslik uchun ekologik konun-koidalarni islox kilish, tabiat xududlarini xukukiy xolatini oshirish, tabiatga nisbatan shaxslar gayri konuniy xatti-xarakatlar kilgan fukarolar, mansabdor shaxslar jazosiz kolmasligini ta`minlash lozim.

Ekologik xavflilik darajasi kamrok gayri-konuniy xatti-xarakatlar konunchilikda ma`muriy xukukbuzarliklar deb topiladi. ekologik ma`muriy xukukbuzarlikning xavflilik darajasi jinoiy xarakatlarga nisbatan kamrok bulsada, ularning kuprok sodir etilishi natijasida ruy beruvchi umumiy ekologik zarar jinoiy xarakatlar keltirib

chikaradigan zarardik bir necha barobar yukori buladi.

Tabiatni muxofaza kilish tugrisidagi "Atmsofera xavosini muxofaza kilish", "Suv va suvdan foydalanish" tugrisidagi konuni, er tugrisidagi konun, "Aloxida muxofaza etiladigan tabiiy xududlar tugrisidagi konun", "Usimlik dunesini muxofaza kilish va undan foydalanish", "Xayvonot dunesini muxofaza kilish va undan foydalanish", "Tabiatni muxofaza kilish konuni", "Suv resurslari", "Er va er osti boyliklarni", "Aloxida kuriklanadigan xududlarni muxofaza kilish" tugrisidagi Uzbekiston Respublikasining konunlarini buzganlik uchun aybdor fukarolar, mansabdor shaxslarni ma`muriy, jinoiy javobgarlikka tortadigan Uzbekiston Respublikasining "Ma`muriy xukukbuzarlik" tugrisidagi kodeksi 1995 yil va "Uzbekiston Respublikasining jinoyat kodeksi" 1993 yildan amalda kullanilmokda. Uzbekiston Respublikasining "Ma`muriy xukukbuzarlik" tugrisidagi kodeksida tabiatni muxofaza kilishga tegishli aloxida (8-chi) bob mavjud. "Tabiiy muxitni muxofaza kilish va tabiiy boyliklardan foydalanish".

60-modda "Tabiiy resurslarga egalik xukukini buzish".

65-modda "Erlardan xujasizlarcha foydalanish,uni yaroksiz xolga tushirish".

66-modda "Er berish tartibini buzish".

67-modda "Vaktinchalik egallab turilgan erlarni uz vaktida kaytarib bermaslik, yarokli xolga keltirmaslik". 68-modda "Xujalik ishidagi er tuzish loyixalarida uzboshimchalik bilan chetga chikish".

70-modda "Er osti boyliklarini muxofaza kilish va ulardan foydalanish tartibini buzish".

71-modda "Er osti boyliklarini geologik jixatdan urganish ishlarini olib borish koida va talablarini buzish".

72-modda "Suv zaxiralari koidalarini muxofaza kilish koidalarini buzish".

73-modda "Zaxarli moddalar va korishmalarga oid operaciyalarni normativ xujjatlarida kayd etish shartnomalarini bajarmaslik".

74-modda "Suvdan foydalanish koidalarini buzish".

75-modda "Suvning davlat xisobini yuritish koidalarini buzish".

76-modda "Suv xujaligi inshootlari va kurilmalarini shikastlantirish, ulardan foydalanish koidalarini buzish".

77- dan 84 moddaga kadar usimliklarni, urmonlarni muxofaza kilish koidalarini buzishga karatilgan.

85-modda "Ifloslantiruvchi moddalarni atmosferaga normadan ortik darajada eki ruxsatsiz chikarib tashlash, shuningdek atmosferaga ta`sir kursatish".

86-modda "Atmosferaga chikarilgan zararli moddalarni tozalash inshootlardan foydalanish koidalarini buzish va undan foydalanmaslik.

87-modda "Chikindilarda ifloslantiruvchi moddalar normatividan ortik bulgan transport va boshka xarakatlanuvchi vositalar va kurilmalarni tayerlash xamda foydalanishga chikarish".

88-modda "Atmosfera xavosini muxofaza kilish talablariga rioya kilmaslik".

89-modda "Usimliklarni ximoya kilish vositalari va boshka dorilarni tashish, saklash va kullanish koidalarini buzish".

90-modda "Ov kilish eki balik ovlash koidalarini shuningdek xayvonot dunesidan foydalanish koidalarini buzish".

91-modda "Sanoat, ruzgor va uzga chikitlarni tashish, joylashtirish, zararsizlantirish, kumib tashlash chogida tabiatni muxofaza kilish talablarini buzish".

92,93,94-moddalar "Noeb xayvonlarni kuriklash koidalarini buzish".

95-modda "Tabiiy muxitni tiklash, tabiiy zaxiralarni kayta xosil kilish tadbir choralarini kurmaslik".

96-modda "Loyxalarni davlat ekologik ekspertizaning ijobiy xulosasiz ruebga chikarish”.

Uzbekiston Respublikasining konstituciyasida xam atrof muxiyatni muxofasa kilish, tabiy boyliklar davlat mulki undan unumli foydalanish, avaylab asrash, xar bir fukaro uchun majburiy ekanligi aloxida belgilangan.

50 – modda «Fukarolar atrof tabiy muxitga extietkorona munosabatda bulishga majburdirlar».

55-modda «Yor osti boyliklari, suv, usimlik va xayvonot dunesi , xamda boshka tabiiy boyliklar umummilliy boylikdir, undan okilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir".

100-modda "Maxalliy xokimiyat organlari ixtieriga kuyidagilar: "atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish" majburiyati yuklatilgan. Bundan tashkari Uzbekiston Respublikasi vazirlar maxkamasi va xukumatining kator karorlari va farmonlari xam atrof tabiiy muxitni muxofaza kilish va uni ifloslantirgan fukaro, mansabdor shaxslar uchun maxsus tulovlar belgilangan".

Masalan: Uzbekiston Respublikasi vazirlar maxkamasining 29 iyun` 1992 yil 303-karoriga muvofik korxona va muassasalar "Atrof tabiiy muxitga" ijozat kilingan normalardan ortik chikargan chikindilar, okirilgan iflos suv, joylashtirilgan kattik suyuk chikindilar

uchun xak tulovi joriy kilingan.

Atrof tabiiy muxitni muxofaza kilishda eki ish faoliyati yuritish davrida yukoridagi konun va karorlarni buzganlarga nisbatan jazo va ta`kib kullaniladi. Jazo aybdorlani tarbiyalash, tuzatishga karatilgan bulsa, ta`kib fakat jazolashnigina maksad kilib kuymay, balki buzilgan manfaatlarni kayta tiklashni kuzda tutadi. Masalan: Er konunchiligini buzgan aybdorlardan er tortib olinadi, bu jazo emas balki ta`kib xisoblanadi.

Jazo davlatning majburiy choralaridan biri bulib, u gayri konuniy xatti-xarakat sodir etishda aybdor bulgan shaxslarga nisbatan konuniy asosda sud, orbitraj va boshka tegishli organlar tomonidan kullaniladi.

Jazoning muxim maksadi aybdorlarni atrof tabiyy muxitni muxofaza kilish tugrisidagi konuni anik va suzsiz bajarishlaridan, tabiiy mulklarni tajovuzlardan extiet kilish, mexnat va xujalik faoliyatida tabiat ob`ektlariga nisbatan tejamkorlik extietkorlik bilan muomalada bulish fukarolarni atrof muxitga zarar etkazmaslik ruxida tarbiyalash va kayta tarbiyalashdan iborat.

Erdan, suvdan va boshka tabiiy boyliklardan foydalanish konunlarini buzganlik uchun ma`muriy javobgarlikka tortishni, ma`muriy xukukbuzarlik tugrisidagi kodeksning 261 moddasiga binoan ma`muriy

xukukbuzarliklarni xalk deputatlari rayon, shaxar ijroya kumitalari xuzuridagi ma`muriy komissiyalar kurib jazo tayinlaydi.

Uzbekiston Respublikasining ma`muriy xukukbuzarlik tugrisidagi kodeksining 65 dan 98-moddalariga muvofik tabiatni muxofaza kilish kumitasi nazoratchilari tomonidan fukarolarga eng kam ish xakkining bir barobaridan 5 barobarigacha, mansabdor shaxslarga esa 7 barobargacha jarima belgilab undirib olish xukukiga egadirlar.

Tabiatdan foydanish yuzasidan belgilangan tartibni kupol ravishda buzuvchi korxona faoliyati yul kuyilgan buzilishlar bartaraf etilgunga kadar tuxtatilib kuyilishi mumkin.

Inson xaeti tashki muxit bilan chambarchas boglik. U tashki muxitning barcha omillari, tabiat va jamiyatning xar tomonlama mujassam ta`siri ostida ishlaydi.

Inson dunega kelibdiki, kuzi tabiatni kuradi, uning sulim bagrida xaet kechiradi. Shuning uchun xam tabiat insonnning onasidir deymiz. Birok bugungi kunda tabiatni buysundirish, "tiz chuktirish" ogir okibatlarga olib kelmokda. Shu tufayli xam ekologik xavf, yadro kuroli xavfi bilan tenglashib koldi.

Uzbekiston Respublikasi Konstitutciyasida er va er osti boyliklarini suv zaxirlarini, usimlik va xayvonot dunesini kuriklash va ulardan ilmiy asosda okilona foydalanish, xavo va suvni toza saklash, tabiiy boyliklarni uzluksiz kupaytirib borishni taxminlash va insonning atrof muxitni yaxshilash uchun zarur chora va tadbirlar belgilansin

deyilgan.

Ishlab chikarishda tabiiy boyliklardan resruslardan intensiv foydalanish va ularni kamayib ketish xavfi kurina boshlagan sari tabiatni muxofaza kilish tushunchasi va tabiatni muxofaza kilish vazifasi muammoga aylanib boradi.

Yakin vaktlarga kadar tabiatni muxofaza kilish kup mamlakatlarda, shu jumladan bizning mamlakatda xam biologiya fanining vazifasi deb karaladi. Tabiatni muxofaza kilish va tabiat boyliklaridan okilona foydalanish biologiya faniga nisbatan ancha kulamdagi ilmiy, nazariy tadkikot ishlarini olib borishni kime, matematika, xukukshunoslik va lan tabiat urtasidagi uzaro munosabatlarni tartibga solib, konuniyatlar asosida boshkarib turish yullarini urganishdir. Bunday konunlarning eng asosiylari: Er kobigining bir butunligi, er landshaft komponentlarining uzaro modda va energiya almashinishi orkali boglikligi, mikdoriy va sifat jixatidan muayyan muvozanatdaligi tabiatning tuxtovsiz rivojlanishda ekanligi va tabiiy konunlar. Shu bois tabiatni muxofaza kilish tabiiy va ijtimoiy-iktisodiy fanlar urtasidagi masaladir.

Tabiatni muxofaza kilish davlat, xalkaro va jamiyat tomonidan ilmiy asosda amalga oshiriladigan xamda undan okilona foydalanishga, tabiat boyliklarini kishilik jamiyati farovonligi uchun tiklash va kupaytirishga, atrof muxitni musaffo, toza xolda saklashga karatilgan tadbirlar kompleksidir.

Davlat tomonidan kuriladigan tadbirlarga xalk xujaligini rejalashtirish, muxofaza kilinadigan xududlarni belgilash xakida konunlar kabul kilish, uni bajarilishini ta`minlash va boshkalar.

Tabiatni muxofaza kilish juda kup tomonlama masala bulib, xilma-xil maksadlarni amalga oshiradi. Iktisodiy, soglikni saklash va gigiena, tarbiyaviy, estetik, ilmiy tadkikot maksadlar uchun uning barcha tabiiy imkoniyatlarini saklashimiz zarur.

Nazorat savollari:

1. Ekologiya konunlarini izoxlab bering.

2 Xadis nima.

3. ekologik ta`lim va tarbiya soxasida xadislarning axamiyati xakida ma`lumot bering.

4 Ulug bobokalaonlarimiz Imom Al Buxoriy va Muxammad Narshaxiy asarlaridan ekologiyaga doir goyalar va fikrlarini izoxlab bering.

6. Abu Rayxon Beruniy bobomizning ekologik karashlari nimalardan iborat.

7. Abu Ali Ibn Sino bobomizning ekologik karashlari xakida batafsil ma`lumot bering.

8. Alisher Navoiy va Zaxiriddin Muxammad Bobirning ekologik karashlari xakida batafsil ma`lumot bering.

9. Respublikamizdagi atrof muxitni muxofaza kilish tizimlari va ularning asosiy vazifalari xakida ma`lumot bering.

10. Respublika gidrometeorologiya va tabiiy muxzitni nazorat kilish davlat kumitasi va Respublika tabiatni muxofaza kilish davlat kumitasi vazifalari nimadan iborat.

11. Uzbekiston Respublikasi konstitutciyasi kachon kabul kilingan.

12. Uzbekiston Respublikasi tabiatni muxofaza kilish tugrisidagi konun kachon kabul kilingan.

13. Uzbekiston Respublikasi ma`muriy xukubuzurlik tugrisidagi kodeksi xakida ma`lumot bering.

14. Nimalar ekologik ekspertizadan utkazilishi shart.

15. Intizomiy jazo, ma`muriy javobgarlik, moddiy javobgarlik va jinoiy javobgarlik xakida ma`lumotlar berib, misollar keltiring.

16. Antropogen omillar deb nimani tushunasiz.

17. Inson omilining tabiiy muxitga kursatayotgan ta`siri xakida ma`lumot bering.

18. Urbanizaciya jarayonini tushuntirib bering.

Tayanch iboralar:

Biosfera, biogeocenoz, ekologiya konulari, ekologik ta`lim va tarbiya, populyaciya, xadis, dorivor usimliklar, tabiiy zaxiralar, tabiatni muxofaza kilish, ekologik me`yorlar, koidalar va standartlar, ekologik xukukiy javobgarlik, ekologik ekspertiza, intizomiy jazo, ma`muriy javobgarlik, jismoniy javobgarlik, moddiy javobgarlik, chirindi (gumus), nisbiy namlik, tuprok zichligi, erroziya, urbanizaciya jarayoni.

3-mavzu. Umumbashariy ekologik muammolar

Mavzu rejasi:

1. Atmosfera katlamlari va ularning tavsifnomalari.

2. Ozon kobigi, uning erda xayotni saklashdagi urni, emirilish sabablari va asrash yullari.

3. Issikxona samarasi va uning okibatlari.

4. Kislotali yomgirlar va ularning xosil bulish sabablari.

Adabiyotlar:

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Er kurasidagi suvlardan iborat bulgan kobik gidrosfera deb ataladi. Unga biosferadagi barcha suvlar-okean, dengiz, kul, dare, muz, botkoklik, er osti suvlari va atmosfera xavosi tarkibidagi suv parlari xam kiradi. Gidrosferaning umumiy suv mikdori taxminan 1403 mln. km bulib, shundan: Okean suvlari 1370 mln. km , er osti suvlari - 8, muzliklar-24, tuprok tarkibidagi suv-0,07, kul suvlari-0,23, atmosfera xavosidagi suv 0,014, dare suvlari 0,002 mln.km ni tashkil kiladi.

Respublikamiz xududida 10-12 mlrd/m okim suvlari vujudga keladi va kolgan 85-90 mlrd/m esa kushni mamlakatlardan okib keladi. Mintakamizda Amudare, Sirdare, Zarafshon, Kashkadare, Surxondare, Oxangaron, Chirchik darelari asosiy suv manbalari xisoblanadi. Amudare suv yigish maydoni va mikdori jixatdan boshkalardan yukori turadi. Amudarening uzunligi 1900 km, suv yigish maydoni (fakat toglarda) 177 ming km tashkil kilib yillik suv mik

dori 70-80 mlrd/m ga tengdir. Sirdare suv yigish maydoni 150 ming km bulib, suv mikdori 30-36 mlrd/m ni uzunligi esa 2140 km ga tengdir.

Suv kundalik xaetimizning xamma soxalarida kullanishi bilan boshka tabiiy resurslardan tubdan fark kiladi. Chunki kishilik jamiyatida suvning urnini bosadigan boshka resurs yuk. Agar kumir, gaz, neft` kabi ekilgilarni olsak, ular biri ikkinchisining urnini bosadi eki termoyadro, kuesh energiyasidan foydalanish mumkin.

Suv biosferaligibarcha jaraenda: modda va energiya aylanishida ishtirok kiladi. Fotosintez jaraenida yiliga 225 mlrd/t suv ishtirok kiladi va 400-550 mlrd/t kislorod ajralib chikadi va kariyb 300 mlrd/t organik moddalar vujudga keladi.

Er kurasidagi suv manbalari sayeramizdagi termik rejimini (iklimni) tartibga solib turadi. Gidrosferadagi suv resurlari ezda kuesh energiyasini yutib, kishda atrofni uta sovib ketishdan muxofaza kiladi. Atmosfera tarkibidagi suv buglari esa kuesh radiaciyasining fil`tri xisoblanadi. Suv ayniksa tirik organizmlarning yashashi, rivojlanishi uchun muxim axamiyatga ega. Chunki xar kanday tirik organizm va usimlik tukima xujayralarida ma`lum mikdorda suv mavjud, suvsiz kimeviy, biokimeviy jaraenlar amalga oshmaydi.Usimlik va xayvonlar tukimalarida suvning mikdori 50-90 % gacha buladi. Gusht tarkibida 50% bulsa, sutda -85-90% gacha buladi. Voyaga etgan kishi tanasining 70%^ esh chakalok 97% ni suv tashkil kiladi. Suv tirik organiz va usimlik tanasida termoregulyator (xaroratni boshkaruvchi) vazifasini xam bajaradi. Shu bois inson bir sutkada (atrof muxit xaroratiga boglik xolda eki jismoniy mexnat kulamiga karab) 2,4-6,5 litrgacha suv iste`mol kiladi. Bundan tashkari bir kishi urtacha shaxsiy gigienasi va maishiy komunal zaruratlari uchun sutkasiga 150-450 l. suv ishlatiladi. Bu uz navbatida kursatiladigan xizmatning turi, shart-sharoitiga boglikdir. Chunki suv kuvurlari va kanalizaciya kuvurlari bulmagan sharoitda 30-50 l suv kuvurlari kanalizaciya mavjud bulsa, 125-150 suv kuvurlari, kanalizaciya, vanna, gaz plitalari bulsa, 180-230, suv kuvurlari,kanalizaciya, markaziy isitish tizimida 275-400 l suv sarflanadi.

Bu kursatkich rivojlanaetgan mamlakatlarda 200-250 l, rivojlangan mamlakatlarda 500-600 l ga tugri keladi.

Xalk xujaligida, sanoat tarmoklarida va boshka soxalarda suv iste`mol kilinadi xamda undan foydalaniladi. Iste`mol kiluvchilar dare, kanal, suv manbalarida olib undan sanoat maxsulotlari ishlab chikariladi xamda axoliga kishlok xujalik va maishiy kamunal xizmat kursatib suvning bir kismini suv manbalariga tarkibi uzgargan xolda kaytaradi. Suvdan foydalanuvchilar esa suvni olmasdan energiya manbai (gidrostanciyalar) trasport katnovi manbai (balikchilik) eki dam olish soglomlashtirish maksadida fodalanadilar.

Suv kishlok xujaligida juda kup iste`mol kilinadi. 1 tonna don etishtirish uchun 3000 m , 1 t. sholi etishtirish uchun 7000 m , 1 gektar o`єza maydoniga 12- 20000 m , 1 t juxori etishtirish uchun 1500 m suv sarflanadi.

1 kg. usimlik massasi xosil bulishi uchun turli usimliklarda 150 m dan 1000 m gacha suv sarf buladi.

Suv sanoat korxonalarida xam juda kup iste`mol kilinadi. Chunki 1 t kumir kazib olishda 2-4 m , neft` maxsulotini kayta ishlashga 30-40 , shoyi -400: mis, karton kogozga-500: ip-gazlamaga 1000-1100, sintetik kauchuk- 3500: sintetik tola 2500-5000, azotli ugit ishlab chikarish uchun esa 600 m suv sarflanadi.

Axolining tez usishi chuchuk suvga bulgan talabni kun sayin oshib borishiga sabab bulmokda. Shu bois jon boshiga maishiy xujalik extiyojlari uchun shaxarlarda sutkada urtacha 150 l bir yilda 55 m , kishloklarda 50 l eki 18-20 m chuchuk suv sarflanadi. Dune axolisi 5 mlrd bulsa, yillik suv sarfi 160 mlrd/m ga tengdir. Buning 108 mlrd/m shaxar axolisiga, 52 mlrd/m kishlok axolisiga tugri keladi. Barcha sanoat, kommunal xujalik korxonalari xar

yili urtacha 900 mlrd/m atrofda chuchuk suv sarflaydi. Shundan 700 mlrd/m tozalansa eki iflos xolicha ochik suv manbalariga okizilsa, 200 mlrd/m ishlab chikarish jaraenida sarflanib ketadi. Okizilgan 7000 mlrd/m iflos okava 7000 mlrd/m ichimlik suvini yaroksiz xolatga olib keladi. Bugungi kunda sayeramizda 200 mln/ga erni suo`orish uchun yiliga daryolardan va er ostidan 2800 km suv olinmoїda. Yoki daryo suvlarining 7% tuo`ri keladi. Suo`orishga olingan suvning 20% yoki 470-480 km suv sifatida їaytadi va їol-gan (2300 km ) 80% butunlay sarflanadi.

Xalk xujaligining turli guru soalarida suvdan foydalanish mamlakatlar urtasida xar xil kursatkichga ega. Masalan, Evropa mamlakatlarida sanoat tarmoklariga 48%, Kishlok xєjaligiga 39%suv sarflansa, Osiyo mamlakatlarida bu kєrsatkich їuyidagicha, 5 va 88%, Afrikada 4 va 72%, Shimoliy Amerikada 36%, Janubiy Amerikada 14-70% ,Avstraliyada -36-50%, SNG mamlakatlarida urtacha sanoat tarmoїlariga 28% va kishloї xєjaligiga 62% suv sarflanadi.

Respublikamiz yillik suv sarfi 62-65 km bulib: shuning 11 km ni Sirdaredan, 25 km ni Amudaredan, kolganini kichik darelar, er osti zakashlaridan olinadi. Olinadigan umumiy suvning 85 % eki 53-55 km kishlok xujalik korxonalari extieji uchun 12-16 km sanoat tarmoklariga va 3 % 1,7 km komunal xujaligi korxonalari

extiyojiga sarflanadi.

Respublikamiz xududidan okib utadigan chuchuk suv resurslari 4,8 mln/ga erlarni uzlashtirib suo`orishga etadi. Ammo bugungi kunda 4,4 mln/ga erlar єzlashtirilgan bєlib, mavjud suvlardan foydalanish 95-98% ni tashkil kiladi. Shu uchun mamlakatimizda ichimlik, suo`orishga yaroїli suv tanїisligi, chiїindi suvlarini 5-20 m/ga tozalash, ulardan kayta foydalanish muammolari vujudga kelmokda. Suo`orishning meliorativ normasi urtacha 5-20 ming m/ga bulib, bu kursatkich viloyatlar mikesida erning meliorativ xolatiga karab) 5,5-20 ming m ga tugri keladi.

Er osti suvlari respublikamizning tabiiy boyligi bulib, axolining ichimlik tizimida suo`orish, sanoat tarmoїlarida, chorvachilik fermalarida keng foydalanilmokda. Er osti tabiiy suv resurslari atmosfera eginlarini, er usti sugorish suvlarini fil`trlanishi xisobiga vujudga kelib turadi. Er osti suvlaridan foydalanishning yillik koefficienti 5,5 km ni eki umumiy zax 15% ni tashkil kiladi.

Ammo uning yillik foydali koefficientini 17,6 km ga etkazilsada, umumiy zaxirasiga ziyon etmaydi. Er osti suvi xisobiga respublikamizning kupincha Surxandaryo, Kashkadaryo, Buxoro, Xorazm viloyatlarida kishlok axolisining ichimlik suvga bulgan extiyoji kondiriladi. Chunki mamlakatimizda shaxar axolisi 85-95 %,kishlok axolisiga esa 10-15% markazlashtirilgan ichimlik suv ta`minotiga ega xolos.

Xalk xujaligining barcha tarmoklari uchun olinadigan yillik umumiy suv mikdoridan (62-65 km ) 23-25 km zaxkashlar orkali ochik suv xavzalariga kaytariladi. Shundan 5 km Amudaryo xavzalariga, 10 km dan ortigi Sirdare kolgan 8-10 km kichik dare va kullarga okizilmokda.

Buxoro viloyati xalk xujaligida foydalanadigan suv sarfi kursatkichlari

Urtacha yillik olinadigan suv mikdori - 5,5 - 6 mlrd/m

Bundan: Amudaredan 3,5 mlrd/m Zarafshon daresidan 0,6-1,5 mlrd/m Er osti manbalaridan kolgan kismi olinadi. Kollektor zaxkashlaridan kolgan kismi olinadi.

Olingan suvning 3,2-3,5 mlrd/ m suo`orish, dexkonchilik sogasiga sarflanadi.

Sanoat ishlab chikarishga:

100 mlnyum - kishlok xujalik korxonalari ta`minotiga

80-100 mln/m -ichimlik maishiy xizmat maksadiga

170-200 mln/m - turli maksadlarga ishlatiladi.

12-20 mln/m suv kayta foydalaniladi.

1,5-1,8 mlrd/m suv dare, kanal, ariklarda yukoladi.

(parlanish, shimilish xisobiga)

2,2-2,5 mlrd/m suv ochik suv xavzalariga kaytadi.

Yillik olinadigan suv mikdori viloyatda urtacha 1 kishiga 470 m ga uning sarfi esa 250-270 m ga kaytarma mikdori 170-190 m tugri keladi.

Sanoat tarmoklarini rivojlanishi, kishlok xujalik ekin maydonlarining, ayniksa sugoriladigan erlarning kengayishi ichimlik (chuchuk) suvga bulgan talabni yanada oshirmokda. Okibatda chikindi okova suvlar mikdorini ortib toza suv manbalarini tobora ifloslanishiga asos buladi.

Bu uz navbatida chuchuk suv resurslarining tabiiy aylanib yurish jaraeniga xam salbiy ta`sir etadi. Shu uchun kundalik xaet suv resurslaridan foydalanishning yangidan-yangi yullarini izlab topish, uning sifatini taxlil kilish yuzasidan kattik nazorat va muxofaza kilishga utishni takozo kiladi. Suv resurslarini ifloslanishidan saklashda va uni kayta tiklashda kuyidagilarni amalga oshirish zarur:

1. Chuchuk suvning sifat me`erlarini ya`ni suvdagi zararli moddalarning yukori kocentraciyasini ishlab chikarish va amalda joriy kilish. Buning uchun Uzbekiston Respublikasining suv va undan foydalanish tugrisida 6 may 1993 yil konuniga kat`iy rioya kilish zarur.

2. Sanoat korxonalarida ilgor texnologiyalarni joriy kilish, iflos okova suv mikdorini kamaytirishga erishish va suvdan foydalanishning (kayta) berk tizimiga (cikliga) utish. Gaz, neft` sanoatida 60-70 % ozik-ovkat sanoatida 30-40% energetikada 50 % aylanma suv ta`minoti tizimiga ega. birgina Almalik ximiya kombinati suvdan aylanma uslubda foydalanish xisobiga xar yili 10 mln/m toza suvni iktisod kilmokda.

3. Suvdan foydalanishning va kayta tiklashning kooperativlashgan ya`ni bir-biriga yakin korxonalarning xamkorlikda foydalanish va iktisod kilish uslubiga utish. Ixtisoslashgan tozalash, zararsizlantirish inshootlaridan foydalanish.

4. Sanoat korxonalarida sovutish ishlarini xavo erdamida sovutish uslubiga utish. Bu uz navbatida respublikamizda sovutish tizimida ishlatiladigan 60-70% toza suvni tejashga olib keladi. Maxsulot ishlab chikarish va etishtirishga sarflanadigan suv mikdorini ilgor texnologiyalar joriy kilish asosida tejash.

Bundan tashkari suvdan foydalanish va okizishning iktisodiy kriteriysini ya`ni xak tulovini joriy kilish maksadga muvofikdir. U paytda Respublikada xalk xujaligiga olinadigan yillik suv mikdori (62-65 km ) tejalib, yillik okova (25 mlrd/m ) mikdori kamayadi, undan kayta foydalanish samaradorligi oshadi. Suvdan notugri foydalanishga chek kuyiladi.

5. Vujudga keladigan okova suvlardan sugorish tizimida (suvning tarkibini, tuprok xususiyatlarini xisobga olib) foydalanish.

Kupgina mamlakatlarda shaxar okova suvlardan sugorilgan erlarda va xashak ekinlarining xosildorligi (oddiy suv bilan sugorilgan erlarga nisbatan) 5-6 marta, chorvachilik okovalari bilan sugorilgan ozuka ekinlarining xosildorligi 4 marta oshadi. Bundan tashkari xar bir gektarga 2-3 ming/m toza suv va bir necha tonna mineral ugit tejaladi. Uzbekistonda iflos okova suvning sutkalik mikdori 4 mln/m . Buxoro viloyatida 200 ming/m ortik

bulib undan sugorish sistemasida deyarli foydalanilmaydi. Yakin kelajakda uning yillik mikdori 6 km ga etadi, agar undan sugorish tizimida foylanilsa 600 ming/ga erni sugorish mumkin.

Chorvachilik korxonalarida vujudga keladigan okovaning (1 m) tarkibida 3 kg azot, 2,5 kg kaliy, 1 kg fosfor buladi. Respublikamiz xududidagi 50 dan ortik parrandachilik korxonalaridan yiliga 7 mln/m chikindi vujudga keladi. Bu toza suv bilan (1:1) eki 1:2 mikdorda kushib sugorilsa em-xashak ekinlarini xosildorligini 15-20% ga oshiradi.