Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti m. T. Toshev, M. A. Vahabova, H. B. Do


Download 1,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/9
Sana30.11.2020
Hajmi1,51 Mb.
#156434
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
elektr magnetism tebranish va tolqinlar bolimi


Kerakli  jihozlar: doimiy tok  manbai,  voltmetr, reostat, plastinkalar, to`qimachilik 

matolari. 



NAZARIY TUSHUNCHA 

Matolarning  turli  sirtlarga  tegib  ishqalanishi  sababli  ularda  ma’lum  ishorali 

elektrostatik  zaryadlar  vujudga  keladi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  zaryadlarning 

taqsimlanish  (dissipatsiya)  jarayoni  amalga  oshadi.  Bu  jarayonlar  orasidagi 

muvozanatning buzilishi natijasida matoning sirtida zaryadning to`planishi vujudga 

kelib,  u  elektrlanishi  mumkin.  To`qimachilik  matolarining  zaryad  to`plashga 

moyilligi  ularning  elektrlanishi  deyiladi.  Matolarning  elektrlanishi  ularni  ishlab 

chiqarish texnologik jarayoniga, hamda ulardan kiyim-kechak tayyorlash jarayoniga 

ta’sir qilishi  mumkin. Shuningdek  kiyim-kechaklarni kiyish  gigienasiga (kiyish  va 

yechish paytida yoqimsiz sezishlar, chisirlab ovoz chiqishi, turli chang zarralarining 

matoga yopishishi) ham elektrlanishning ta’siri mavjud. 

Zaryadning  sirt  zichligi  birlik  S  yuzaga  to`g`ri  keluvchi  Q  zaryad  orqali 

xarakterlanadi: 

S

Q



 

 

 



 

 

 



 

(1) 


To`qimachilik  matolarining  elektrlanishi  zaryadning  kattaligi  va  ishorasiga 

bog`liqdir,  ammo  ko`pincha  nisbiy  kattalik  ya’ni  zaryadning  sirt  zichligi 

tushunchasidan foydalanish qulaydir. 

Matolarning  elektrlanishini  kamaytirishning  eng  qulay  usuli  mato  sirtidagi 

zaryadlar  o`zaro  kompensasiyalashdir.  Bunda  mato  turli  xil  tarkibli  iplardan 

to`qillib  u  ma`lum  bir  mato  boshqa  matoga  yoki  inson  terisiga  ishqalanganda 

matoning  sirtida  qarama-qarshi  (musbat  va  manfiy)  ishorali  zaryadlar  hosil  bo`lib, 

ular o`zaro neytrallanadi. 



 

17 


Matolarning  elektr  xossalarini  o`rganish  uchun  yassi  kondensatordan 

foydalanish  qulaydir.  Yassi  kondensator  vazifasini  bajaruvchi  ikki  plastinka 

orasidagi  maydoni  bir  jinsli  deb  hisoblab,  bu  elektr  maydon  kuchlanganligini 

ifodadan aniqlash mumkin: 



d

U

E

 



bu yerda U -voltmetr orqali o`lchanadigan kuchlanishning qiymati (V),  

d – kondensator plastinkalar orasilagi masofa (m),  

E – plastinkalar orasidagi elektr maydon kuchlashanligi (v/m). 

Elektr  maydon  kuchlanganligi  E  ni  bilgan  holda  plastinkalar  sirtidagi  yoki 

ular orasiga joylashtirilgan matodagi zaryadning sirt zichligini aniqlash mumkin: 



 = 



0

 



 



 E   

 

 

 

 

 

(3) 


bunda 

=8,85



10

-12 



m

f

  elektr  doimiysi,  E-muhitning  nisbiy  dielektrik 

singdiruvchanligi (havo uchun 

=1, 



=2,2 chit uchun). 

 

O`LCHASHLAR VA NATIJALARNI HISOBLASH. 

1.  1-rasmda ko`rsatilgan elektr zanjirini yig`ib, o`qituvchiga ko`rsating. 

 

1-rasm 


 

2.  Elektrodlar  (plastinkalar)  orasidagi  d  masofani  (yoki  matoning  qalinligini) 

o`lchang. 

3.  Potensiometr  yordamida  kerakli  kuchlanishni  tanlab,  voltmetrdan  uning 

qiymatini yozib oling. 

4.  (2) formula yordamida matodagi elektr maydon kuchlanganligani hisoblang. 

5.  (3) ifoda yordamida mato sirtidagi zaryadning sirt zichligini aniqlang. 

6.  Mato  sirtini  bilgan  holda  (S=6,4

10

-4



m)  undagi  zaryadni  (1)  ifoda  orqali 

aniqlash mumkin. 

7.  Tajribani turli xil kuchlanishlarda o`tkazib, boshqa matolar uchun takrorlang. 

 

SINOV SAVOLLARI. 

1. Elektrlanish nima? 

2. Elektr maydon kuchlanganligi nima? 

3. Zaryadning sirt zichligi nima? 

4. Zaryadning saqlanish qonuni nimadan iborat? 

5. Tikuvchilik matolarining elektrlanishi qanday aniqlanadi? 

 

 



 

18 


1.5. O`ZGARMAS TOK ZANJIRIDA OM QONUNINI 

O`RGANISH. 

Ishning maqsadi: O`zgarmas tok zanjirida Om qonunini o`rganish.  

Kerakli jihozlar: voltmetr, ampermetr, o`zgarmas tok manbai, reostat, rezistor. 

 

NAZARIY TUSHUNCHA 

Zaryadli  zarralarning  tartibli  harakati  elektr  toki  deyiladi.  Zaryadlangan  va 

potensiallari turlicha bo`lgan ikki o`tkazgichni uchinchi o`tkazgich bilan ulasak, bu 

ikki  o`tkazgichning  potensiallari  tenglashguncha  undan  qisqa  muddatli  elsetr  toki 

o`tadi. 


O`tkazgichda  yuzaga  kelgan  elektr  maydoni  undagi  erkin  elektronlarni 

maydon  kuchlanganligiga  teskari  yo`nalishda  tartibli  harakatga  keltiradi  (1-rasm). 

Elektronlarning  bu  harakati  musbat  zaryalarning  maydon  bo`ylab  harakatiga 

ekvivalentdir.  Tokning  yo`nalishi  qilib  musbat  zaryadlarning  tartibli  harakat 

yo`nalishi qabul qilingan. 

 

1-rasm 



Muayyan  sharoitda 

m

R

I

U

  (1)  nisbat  o`zgarmas  kattalik  bo`lib,  I=f  (U) 



bog`lanish 

R

U

I

  ko`rinishda  yoziladi  (1)  ifoda  elektr  zanjirining  bir  jinsli  qismi 



uchun  Om  qonuni  bo`lib,  tok  kuchining  kuchlanishiga  to`g`ri  proporsional 

ekanligini  ko`rsatadi.  R  o`tkazgichning  qarshiligi  deb  yuritiladi  va  Om  deb  qabul 

qilingan  birlikda  o`lchanadi.  O`tkazgich  uchlaridagi  kuchlanish  1  B  bo`lganda, 

undan 1 A tok o`tsa, bu o`tkazgichning qarshiligi 1 Om bo`ladi (1Om=1B/1A). 

Zanjirdan  uzluksiz  tok  oqishi  uchun  zaryadni  ko`chirishda  yo`qotilgan 

energiyani tashqi kuch yordamida to`ldirib turish kerak. Tabiatan noelektrik bo`lgan 

bu kuchning bajargan ishi EYUK degan fizik kattalik bilan belgilanadi. 

dt

E



   


 

 

 



 

 

(3) 



Bunda  E`  (musbat  birlik  zaryadga  ta’sir  qilayotgan  noelektrik  kuch) 

maydonining  kuchlanganligi,  dl  -  zaryadning  kuchish  masofasi.  Shunday  qilib, 

musbat  birlik  zaryadni  yopiq  kontur  bo`ylab  kuchirishda  tashqi  kuchning  bajargan 

ishiga  son  jihatdan  teng  bo`lgan  kattalik  EYUK  deyiladi  EYUK  manbai  o`langan 

zanjir uchun Om qonuni. 

r

R

I



 

 



 

 

 



 

 

(4) 



ya’ni,  zanjirdagi  tok  kuchi  manbaining  elektr  yurituvchi  to`gri  proporsional, 

zanjirning to`la qarshilishga teskari proporsionaldir 

Bunda 



 manbaning elektr yurituvchi kuchi, - uning ichki qarshiligi 



 

 


 

19 


O`LCHASH VA NATIJALARNI HISOBLASH. 

1-topshiriq 

Tajriba  qurilmasining  elektr  sxemasi  2-rasmda  tasvirlangan  Ampermetr 

ko`rsatayotgan  tok  kuchi  C  nuqtada  tarmoqlanadi  uning  I

x

  qismi  qarshiligi  noaniq 

bo`lgan  R



x

  o`tkazgichdan,  I

b

  qismi  esa  R

b

  qarshilikli  voltmetrdan  o`tadi  Om 

qonuniga ko`ra, 



x

x

I

U

R

 



 

va 


 

b

b

I

U

R

 



 

2-rasm 


 

Kirxgof  qonuniga  asosan  I



x

=I-I

b

  noma’lum  qarshilik  quyidagi  formuladan 

aniqlanadi: 

b

b

x

R

U

I

U

I

I

u

R



 



R

b

 -voltmetrning ichki qarshiligi (mazkur ishda R

b

=1170 om). 

1.  2-rasmda ko`rsatilga sxema bo`yicha elektr zanjirini yiging. 

2.  Reostatni  qarshiligini  o`zgartirib,  ampermetrni  ko`rsatgichlari  yozib  olinadi. 

Rezistordan  ma’lum  qiymat  tanlanib,  voltmetr  va  amperimetrning 

ko`rsatgichlari yozib olinadi. 

3.  (5) ifodadan foydalanib, o`tkazgichning qarshiligi R

x

 aniqlanadi. 



4.  O`lchashlar  3-4  marta  har  xil  toklar  uchun  takrorlanib,  har  bir  o`tkazgich 

qarshiligining o`rtacha qiymati olinadi. 

 

2-topshiriq. 

Bu  tajriba  qurilmasining  elektr  sxemasi  3-rasmda  keltirilgan.  Ampermetr 

hamda o`lchanayotgan qarshilik ketma-ket ulanganligidan voltmetrning ko`rsatishi 

U=U

a

+U

x

 

bunda  U



a

  -  ampermetr  ulangan  qismning  kuchlanishi,  U

x

  -  noma’lum 

qarshilik uchlaridagi potensiallar tushishi, Izlanayotgan qarshilik  



R

x

=

I

IR

U

I

U

U

a

a





 

bunda  U



a

=I



R



a

  (R

a

-ampermetr  qarshiligi,  I-ampermetrning  ko`rsatishi).  U 

holda  

I

IR

U

I

U

U

R

a

a

x



   



 

 

 



 

(6) 


1.  Avometr  yordamida  ampermetrning  ichki  qarshiligi  o`lchanib,  3-rasmda 

ko`rsatilgan zanjir yig`iladi. 



 

20 


 

3-rasm 


 

2.  Reostat  qarshiligani  o`zgartirib,  ampermetrni  ko`rsatishi  yozib  olinadi. 

Rezistordan  qarshilik  o`zgartiriladi  hamda  voltmetr  V  va  ampermetr  I  ni 

ko`rsatkichlari yozib olinadi. 

3.  (6) ifodadan foydalanib, o`tkazgichning qarshiligi R

x

 aniqlanadi. 



4.  O`lchashlar  har  xil  toklar  uchun  takrorlanib,  o`tkazgichning  o`rtacha 

qarshiligi topiladi. 

 

SINOV SAVOLLARI 

1.  O`zgarmas elektr toki nima? Qanday kattaliklar bilan xarakterlanadi? 

2.  Zanjirning bir qismi uchun Om qonunini tushuntiring. 

3.  Qaysi holda Om qonunini qo`llab bo`lmaydi? 

4.  O`tkazgichlarning qarshiligini qaysi usul bilan aniqroq o`lchash mumkin? 

 

 



1.6. O`ZGARMAS TOK KO`PRIGI YORDAMIDA 

O`TKAZGICHLARNING QARSHILIGINI ANIQLASH. 

Ishning maqsadi: O`tkazgichlarni qarshiligini aniqlash va ularni ketma-ket hamda 

parallel ulash usullari bilan tanishish. 



Kerakli  jihozlar:  Reoxord,  galvanometr,  qarshiliklar  magazini,  qarshiliklari 

aniqlanishi lozim bo`lgan o`tkazgichlar, tok manbai, kalit. 



 

NAZARIN TUSHUNCHA 

Tarmoqlangan  zanjirlarni  bevosita  hisoblash  murakkab  ishdir.  Bu 

qiyinchilikni  KIRXGOFF  ko`rsatib  bergan  ikkita  tenglamalar  sistemasidan 

foydalanib,  ancha  osonlik  bilan  hal  etish  mumkin.  Ulardan  biri  zanjirning 

tugunlariga  taaluqlidir.  KIRXGOFFning  birinchi  qoidasiga  asosan  (1-rasm), 

tugunda uchrashuvchi toklarning algebraik yig`indisi nolga teng: 





n

i

i

I

1

0



 

 

 



 

 

 



 

(1) 


KIRXGOFF  tenglamalarining  ikkinchi  sistemasi  biror  tarmoqlangan 

zanjirdan ajratib olish mumkin bo`lgan ixtiyoriy berk konturga tegishlidir: 



 

21 


 

1-rasm 


 







n

i

i

n

i

i

i

R

l

1

1



 

 



 

 

 



 

(2) 


KIRXGOFF tenglamalar sistemasidan  foydalanib Uitson ko`prigi  yordamida 

noma’lum  R

x

  qarshilikni,  ma’lum  R



0

  qarshilik  bilan  taqqoslab  aniqlash  mumkin. 

Uitson  ko`prigi  (2-rasm)  millimetrlarga  bo`lingan  yog`ochdan  yasalgan  chizg`ich 

bo`lib,  uning  o`rtasidan  nixrom  yoki  solishtirma  qarshiligi  katta  bo`lgan  biror  xil 

sim tortilgan AC reoxorddan iborat. 

 

2-rasm 



 

Simning  AB  tomoniga  qarshiliklar  magazini  BC  tomonga  esa  qarshiligi 

noma’lum  bo`lgan  R

x

  o`tkazgich  ketma-ket  ulangan.  R



0

 

va  R



H

 

ning  uchlari 



birlashtirilib  B  nuqtaga,  ya’ni  galvanometrning  bir  uchiga  ulangan. 

Galvanometrning  ikkinchi  uchi  esa  reoxord  bo`ylab  sirpana  oladigan  kontaktli  D-

surilgichga ulangan. Zanjir kalit orqali ko`prikning A va C nuqtalariga ulangan E - 

tok mambai bilan ta’minlangan. 

Mazkur  zanjir  yordamida  R

x

  noma’lum  qarshilikni  topish  mumkin.  Buning 



uchun galvanometr orqali oquvchi tok nolga teng bo`ladigan shartli aniqlaymiz.  R

x

 



va  R

0

  hamda  rsohord  AD  qismlarning  R



1

 

va  R



2

  qarshiliklari  orasida  quyidagicha 

munosabat mavjud: 

2

1



0

R

R

R

R

x

 



 bundan  

R

x

=R



 

2

1

R



R

   


 

 

 



 

 

(3)  



topiladi. 

Qarshiliklari R

1

 

va R



2

 bo`lgan simlar bir xil o`tkazgichdan olinsa ko`ndalang 

kesim  yuzi  o`zgarmas  bo`lgani  uchun  qarshiliklar  nisbati  o`rniga  simlarning 


 

22 


uzunliklari  nisbatini  olish  mumkin.  Chunki  o`tkazgichlarning  ko`ndalang  kesim 

yuzi  o`zgarmas bo`lganda, qarshilik  o`tkazgichning  uzunligiga  to`g`ri  proporsional 

bo`ladi: 

R

1



 



 

S

l

1

,    



 

R





 



 

S

l

2

   



 

 (4) 


Bunda 

-AC-simning  solishtirma  qarshiligi;  S=AC  -



 

simning  ko`ndalang 

kesimini  yuzasi;  l

1

-AD-  qismning  uzunligi;  l

2

-DC-  qismning  uzunligi.  (4) 

tenglamalardan 

 

1

2



1

2

l



l

R

R

 



 

 

 



 

 

 



(5) 

(5)ni (3)ga qo`ysak: 

1

2

0



l

l

R

R

x



  

 

 



 

(6) bo`ladi, 

 

O`LCHASH VA NATIJALARNI HISOBLASH 

1.  Qarshiligi  noma’lum  (R

x

)  bo`lgan  reostat  dastasini  o`ram  o`rtasiga  qo`yib, 



qarshiliklar magazinida qarshilik (Ro) tanlanadi. 

2.  K -kalit yordamida zanjirga tok manbai ulanadi. 

3.  AC-reoxord  ustida  harakatlanadigan  D-surilgichni  o`ng  yoki  chap 

tomonga  siljitib,  galvanometr  strelkasi  nolni  ko`rsatadigan  D  nuqta 

topiladi. 

4.  l



1

 va l



2

 ni o`lchab olib (6) ifoda yordamida noma’lum R



x1

 qarshilik topiladi. 

5.  Birinchi  reostatni  sxemadan  olib,  uning  o`rniga,  ikkinchi  reostat  dastasini 

o`ram  o`rtasiga  qo`ygan  holda  sxemaga  ulang  va  uning  qarshiligi  R

x2

 

ni 


aniqlang. 

6.  Reostatlarni ketma-ket va parallel ulab R



KK

 

va R



par

 larni aniqlang.  

7.  R



KK

 

va R



par

 ning tajribada topilgan qiymatlari bilan 

R

kk

2

1



x

x

R

R



 

hamda 


2

1

2



1

11

x



x

x

x

R

R

R

R

R



 

formulalar  yordamida  nazariy  hisoblangan  natijalarni  solishtirib  javoblarni 



izohlang. 

SINOV SAVOLLARI 

1.  Uitson  ko`prigi  yordamida  o`tkazgichni  qarshilikni  aniqlash  metodi, 

ampermetr-voltmetr metodiga nisbatan qanday afzalliklarga ega? 

2.  Agar  galvanometr  va  tok  manbai  o`rinlari  almashtirilsa  ko`prikning 

muvozanat sharti o`zgaradimi? 

3.  Uitson  ko`prigidan  ishlatiladigan  galvanometr  nima  uchun  0  dan  ikki 

tomonlama shkalaga ega? 

4.  Muvozamat shartidan foydalanib KIRXGOFF qonunlarini chiqaring. 

 

1.7. METALLAR QARSHILIGINING TEMPERATURA 

KOEFFISIENTINI ANIQLASH. 

Ishning maqsadi: Mis qarshiligining harorati koeffisientini aniqlash.  


 

23 


Kerakli 

jihozlar: 

qarshilikning 

temperatura 

koeffisientini 

aniqlashda 

qo`llaniladigan  maxsus  qurilma,  termometr,  qarshiligi  o`lchanadigan 

o`tkazgich, tok manbai, o`zgarmas tok ko`prigi. 

 

NAZARIY TUSHUNCHA 

O`tkazgichlarning  qarshiligi  va  solishitirma  qarshiligi  tashqi  sharoitlarga, 

ayniqsa temperaturaga bogliq bo`ladi. Temperatura ortishi bilan metall panjaradagi 

ionlarning  xaotik  harakati  tezlashadi  va  elektronlarning  tartibli  harakatini 

qiyinlashtiradi.  Shuning  uchun  metallarning  qarshiligi  temperatura  ortishi  bilan 

ortadi.  Tajribaning  ko`rsatishicha  birinchi  yaqinlashishda  barcha  metallarning 

qarshiligi temperatura bilan chiziqli boglangandir



R=R

0

(1+at)  

 

 



 

 

 



(1) 

Bu  yerda  R

0

-  o`tkazgichning  0



0

C  dagi  qarshiligi,  t  –temperatura,  a-qarshilik 

temperatura 

koeffisienti. 

Ko`pchilik 

metallarda 

normal 

temperaturada 



grad

t

а

004


,

0



 

Agar  o`tkazgichning  temperaturasi  Δt=t



2

-t

1

  qadar  oshirilsa,  uning  qarshiligi 

mos holda R

1

=R

0

(1+a t

1

va R

2

=R

0

(l+at

2

) (2) bo`ladi. 

Bu ikki formuladan a=

1

2

2



1

1

2



t

R

t

R

R

R



 

 

(3) bo`ladi. 



Metallar  qarshiligining  temperaturaga  bog`liqligini  o`rganish  eksperimental 

fizika  va  texnika  uchun  muhim  ahamiyatga  ega.  Gap  shundaki,  hozirgi  vaqtda 

temperaturani  aniq  o`lchashda  ko`pchilik  hollarda  qarshilik  termometrlari  deb 

ataluvchi  asboblar  qo`llaniladi.  Ular  maxsus

 

termostatlarda  yuqori  aniqlikda 



qarshilikning temperaturaga bog`liqligi darajalab chiqilgan (odatda platina simidan 

yasalgan)  qarshiliklardan  iborat.  Ana  shunday  darajalashdan  so`ng  qarshilik 

termometri  vositasida,  termometr  joylashgan  sohadagi  temperaturani  aniqlash 

mumkin bo`ladi. 

Temperaturani  o`lchashning  bu  usuli  simob  yoki  boshqa  suyuqlik 

termometrlarini  qo`llashga  nisbatan  ancha  aniq  va  qulayroqdir.  Qarshilik 

termometrlarining  qo`llanish  diapazoni  simob  termometrlarining  qo`llanish 

diapazonidan  ancha  kengdir.  Masalan,  platina  qarshilik  termometri  bilan  -263°S 

dan  +O°S  gacha  intervaldagi  temperaturalarni  o`lchash  mumkin.  Temperaturani 

qarshilik  termometri  bilan  gradusning  yuzdan  bir  ulushi  qadar  aniqlikda  o`lchash 

mumkin. 

 

1-rasm 



 

 

24 


Qurilma  1  o`zgarmas  tok  ko`prigi,  qarshiligining  temperatura  koeffisienti 

aniqlanadigan  2  o`tkazgich  va  4  maxsus  issishidan  iborat,  2  o`tkazgich  bir  tekis 

qizdirilishi uchun 3 suyuqlik (texnik moy)ichiga joylashtirilgai. 

 

 



Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling