Byudjet daromadlari manbalari bo’yicha tasnifi

Davlat byudjetining soliqli daromadlari .

Rivojlangan xorijiy davlatlarda davlat byudjeti daromadlarining 90 foizdan ortiq bо‘lgan qismi soliq tuShumlari hisobidan shakllanadi. Buning asosiy sabablari bо‘lib, soliqlarning fiskallik va iqtisodiy funksiyalarining mavjudligi hisoblanadi

Tarixan soliqlar har qanday davlat byudjetini shakllantirishning asosiy manbalaridan biri bо‘lib hisoblanadi. Soliq tuShumlari hisobidan davlat qurilish va jamiyatni ta’minlash uchun zarur bо‘lgan pul mablag’lari jalb qilinadi. О‘zining mohiyatiga kо‘ra soliqlar davlat byudjetining Yuqori daromadli manbalaridan biri hisoblanadi. Buning boisi Shundaki, birinchidan, soliqlar davlat byudjeti tomonidan qaytarib bermaslik sharti bilan undiriladi; ikkinchidan, ular byudjetning davlat xarajat qilmaydigan qismi hisoblanadi.

Byudjet daromadlari solik va solikdan tashkari manbalardan shakllanadi. Solikdan olinadigan daromadlarning asosiy manbalari – bu yangidan yaratilgan kiymat va uning dastlabki kayta taksimlanishi natijasida olingan daromadlar (foyda, ish xaki, kushilgan kiymat, ssuda foizi, ryenta, dividyendlar va boshkalar), Shuningdyek jamgarmalardir.

Solikdan tashkari daromadlar yo davlatning uz iktisodiy faoliyati yoki ilgari olingan daromadlarni byudjet tizimining darajalari buyicha kayta taksimlanishi natijasida Yuzaga kyeladi. Soliqlar – bu davlat (markaziy yoki maxalliy xokimiyat) Yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan majburiy tulovlar xisoblanadi. Agar ularning moddiy mazmuniga e’tibor kiladigan bulsak, soliklar – milliy daromadning xujalik Yurituvchi sub’yektlar va axolidan umumdavlat extiyojlari uchun undiriladigan kismini tashkil qiladi.

Soliqlar rivojlangan tovar ishlab chiqarishning muhim kategoriyasi bo’lib, albatta yanada kengrok kategoriya – davlat byudjeti bilan chambarchas boglangan. CHunki soliqlar byudjetining shakllarishida ishtirok etadi. soliklar fiskal (xazina daromadlarini tuldirish) va ragbatlantiruvchilik vazifalarini bajargan xolda yagona byudjet jarayonida ishtirok etadi.

Birinchi vazifa byudjet daromadlarini bajarish uchun aholi va korxona daromadlarining bir kismini olish (olib kuyish) yо‘li bilan olib boriladi, ikkinchi vazifa esa, mehnat resurslarni tejamkorlik bilan ishlatish, ishlab chiqarishni kengaytirish va texnika bilan qayta qurollantirishi motivlariga iqtisodiy dastaklar orqali ta’sir ko’rsatishda о‘z ifodasini topadi.

Soliqlar tasnifi davlat byudjetining jami daromadlari kabi birkancha belgilar buyicha amalga oshiralid. Ularga kuyidagilar kiradi: soliklarni undirish va ularni usullari; solik (solikka tortish) ob’yekti (tarmok, idora, ularning axamiyati); ular tuShum buladigan byudjetlar darajasi. Undirish shakllariga kura soliklar tugri (bevosita) va egri (bilvosita) soliklarga bulinadi. Egri soliklar tovar mikdoriga kushiladi. Odatda bunday soliklar byudjetga korxonalar, tashkilotlar va boshka xujalik buginlaridan tushsada, aslida ularning xakikiy tulovchilari tovarlar va xizmatlarning istye’molchilari xisoblanadi, chunki ular narxdagi solik mikdorini koplaydilar. Tugri solikklar jismoniy va Yuridik shaxslarning daromadlarini bevosita kamaytiradi, chunki bu soliklar daromadlar (foyda, kapital, ish xaki)dan, Shuningdyek, mulkning ayrim turlari (kuchmas mulk, yer tabiiy resurslar va boshkalar)dan undiriladi. Tugri soliklar ishlab chikarish (muomala) xarajatlariga kiritilishi mumkin yoki bevosita daromadlardan undiriladi. О‘zbekiston Respublikasining unitar tuzilishi О‘zbekiston Respublikasining soliq tizimida ikki xil soliqlar bо‘lishini: umumdavlat va mahalliy soliqlar va yig’imlarning mavjudligini belgilaydi. О‘zbekiston Respublikasining soliq tizimida 20 dan ortiq soliq va yig’imlar mavjud bо‘lib, asosiy ulush umumdavlat soliqlariga tо‘g’ri keladi.

Aniq bir soliq turini xisoblash tartibini belgilashda asosiy narsa – soliqqa tortish ob’yektidir. Bevosita solikka tortish ob’yektlariga jami turdagi resurslar, daromadlar, mol-mulk, yegri solikka tortish ob’yektiga ayrim tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan pul aylanmasi (yoki uning bir qismi) kirishi mumkin. Ahamiyatga ko’ra umumdavlat va maxalliy soliklarga bo’linadi. Umumdavlat soliqlari markaziy xokimiyat organlari byudjetiga, maxalliy soliklar butkul maxalliy byudjetlarga tushadi. 2002 yil 1 yanvar holatiga ko’ra umumdavlat soliqlariga quyidagilar kiradi:

1. Yuridik shaxslar daromad (foyda) soligi;

2. kichik korxonalarni yagona solikka tortilishi;

3. jismoniy shaxslar daromad soligi;

4. qo’shilgan qiymat soligi;

5. aksiz soligi;

6. yer ostidan foydalanganlik soligi;

7. suv resurslaridan foydalanganlik soligi (2002 yildan uni maxalliy solikka biriktirib kuyilgan).