Чарм буюмлари функцияси. Чарм буюмларининг костюмдаги роли

2- БЎЛИМ
Ҳалқона шаклнинг чарм буюмларидан ривожланиши.
Қишлоқ аҳолиси ва шахар ҳунармандлари томонидан қўлланиладиган чарм буюмлари турли хил йўналишларда ривожланган эди. Биринчидан функционал шакл қотиб олгандек кўринишга эга эди, доимий бойитувчи материаллар ранг ва орнаментлар. Иккинчидан доимий ўзгартирилган шароитлардан келиб чиқиб, жамиятдаги ўрнига қараб, функциясиз шаклга эга бўлган айниқса, Францияда Готик даврида шахарликлар учун пойафзаллар яратилди. Бироқ аниқ тарихий даврда чарм буюмлари шакли характери ёки техниканинг даражаси ўрнатилган тарзда бўйсинган ҳолда бирмунча барқарорлаштирилган.
Буюмнинг шакли ва функцияси тўғридан-тўғри меҳнат қуролига ва инсоннинг яшаш шароитига боғлиқ бўлган. Биринчи сумка ва пойафзални инсон қўл остидаги бор материаллардан тош ва суяклардан фойдаланиб яратган. Бу буюмларнинг конструкцияси жуда жўн ва қадимий эди. Конструкция ривожланиши тарихи орқасидан, меҳнат қуроллари, буюмнинг шакли ва материаллар ривожланиш тарихи кузатилади.

1. 
   Сумкалар.
   

Сумкалар оғир юкни ташиш учун хизмат қилган, тайёрлашда асосий диққатни ундаги ташиладиган юкнинг сиғимига қаратилган. Барча сумкаларни юмшоқ, қаттиқ ва ярим қаттиқ хилларга ажратилади. Юмшоқ сумкалар бир мунча кенг тарқалган бўлиб чармнинг пластик хусусияти сумкадан фойдаланишда ва уни тайёрлашда ас қотади.
Юмшоқ сумкалар турлича тайёрланган. Бир мунча жўн, қадимги усулида ҳайвон териларидан сумкалар тайёрланган. Қўзичоқ териси шаклланган ҳажмда бўлиб, сумка бўлиши учун оёқ томонидан боғланса кифоя, чармдан қийқимлар тайёрлаб, уларни декоратив безатмоқ ва кириш бўшлиқларини тикиб чиқиш. Америка ҳиндулари сумка декорида ҳаттоки тошбақалар бошини бириктириб қўяди. (10, а расм). Энг оддий конструкция бўйича, тикилган сумкалардан фақатгина текис, икки деворли, юқори қисмидан чўзиш ҳисобида ҳажми оширилган сумкаларгина қолган (10, б расм).
Хуржун сумкалар ички симметрик ҳолатда бирлаштирилган текис қоплар матодан тайёрланган кўринишда бўлади. (10, в-расм). Шимол ҳалқлари орасида четлари чарм билан тикилган сумкалар кенг урф бўлган. Юмшоқ сумкалар тайёрланиш услуби билан тўлиқ шаклланган, деталлар билан шакллантирилган, тикилган ва тўқилган хилларига ажратилади. Юмшоқ сумкалар билан параллел равишда қаттиқ қутича сумкалар ҳам тарқалган. Ҳажмдор қаттиқ рус чўпонларининг сумкаси, чармдан тайёрланган бўлиб, метал накладкалар билан декоратив безатилган. (10, г-расм).
Ярим қаттиқ сумкалар алоҳида ёрдамчи деталлар каркасли материаллардан қўшимча сифатида қўлланилган. Девор қисмини қалин чармдан, четлари ёки бетон қисми эса – юмшоқ теридан бичилган. Бундай ҳолда сумканинг ҳажмини ўзгартириш мумкин бўлган айрим ҳолларда, фақатгина клопяр сумканинг функционал детал бўлган, деворлари ва бетон юмшоқ бўлиб қолган. (10, д-расм). Қутича –сумкалар қаттиқ деталлар – деворлар, таг қисми, ён томонлари қопқоқ клапанлари елимлаш йўли билан яратилар эди. Агар сумкаларнинг биттагина детали юмшоқ бўлса, сумка ярим қаттиқ бўлади. Сумканинг ёпилиши икки усули мавжуд: ушлагичга чўзиш ва клапанга ёпиш, пупфердир. Почти барча юмшоқ сумкаларда ушлагичга чўзиш усули қўлланилган.. Метал тангалар ва бисерлардан ташкил топган мордов кармонларини мисол қилиш мумкин. (10, е-расм).
Айрим ҳолларда, клапанга ёпиш, сумканинг ўз оғирлиги билан характерли жиҳати Россия, Украина қаттиқ сумкаларида учрайди (10,ж-расм), Башкирим (10,з –расм). Янада мустаҳкам ёпиш учун клапан, массивли ва одатда сумканинг барча олд деворлари: уни кўп ҳолларда орнаментлаган. Қисқа клапан илгак билан ёпилади. Кейинчалик клапан катта ўзгаришларга дуч келган. Қисқартириб, сумка- қутича қопқоғи ( 10, 4- расм), Кавказ ёғочли туздон ёки рус туесасига ўхшашдир. Сумкалар тайёрлашда турли хил материаллар, масалан майда озуқланувчилар балиқ терилари, мўйнаси, газлама иплар ва лико.
Чарм билан биргаликда сумкалар тайёрлашда Россияда циклда Болтиқ бўйида кору терак (береза) – бересту дан жуда яхши қўлланилган. Улар пластикли ва мустаҳкамли хусусияти билан чармга мос келади. Шу сабабли, пойафзалга сумкалар ва маиший предметлар ясаш ва тикиш учун жуда мос келади. Берестадан кавушлар, туеса, сумкалар қутилар ва саватлар тўқилган. Баъзида кармонлар берестанинг тўлиқ бўлагидан тайёрланади. Улардан тайёрланган буюмлар елимланмайди, сочлар ёки стеблией вюўихся ўсимлик.
Ўзининг кўримсизгина кўриниши, юмшоқ сучковаватой (сершох) берестнинг сирти оддий шимол колорити ва босиқ инсонларнинг темпераментини яққол намойиш қилади. Айрим ҳолларда берест сирти бошқа турли орнаментлар билан безайди. Шимолий Америка ва Молдоваларнинг газламали юмшоқ сумкалари (10, к,л-расм), хуржун чарм сумкалар (10, м-расм). Ўрта Осиё ва Кавказ турли хил мақсадларда фойдаланилади; оғир юкларни ташиш, йўлда юриш учун ва ҳ.к. Мато бўлакларидан (10, н-расм) тайёрланган сумка безаклари- руслар декаратив безаклари ҳисобланади. Улар чарм буюмларини ёғоч штапиклар ёрдамида безак берилган. Шимол ҳалқи сумкаларни балиқ териларидан, буғи терисининг кичик бўлакчалари, сукнодан аппликация, чарм бўлакчалари (10, о-расм), тугма ва биссерларни тикиб декаратив безалган. Шимолда яшовчиларнинг сумкалари чарм билан безак бериб, иплардан сумкалар тўқилган. Чорвачилик ва овлаш мумкин бўлган районларда ҳайвон териларини шиллиб қуритиб улардан вино ва сув сақлаш учун ҳамда бошқа мақсадлар учун фойдаланилади. (10, п-расм). Скифлар собол терисидан сумкалар тикканлар.
Ўрта Осиёда чарм сумкаларни металлар билан безаганлар. (10, р-расм). Бошқиртистонда –аппликация билан Қозиғистонда ўйиқли шимолий Америка ҳиндулари буғи терисини бўялган игналар билан безак бериб тикишган. (10, с-расм). Африкаликлар юмшоқ сумкаларга рангли чарм бўлакчалари билан аппликация қилиб безаганлар.

2.