Chet el psixologiyasida shaxsni o'rganishga umumiy yondashuvlarni tavsiflab, ikkita asosiy yondashuvni ajratib ko'rsatish mumkin nomotetik va ideografik

psixoanalitik shaxs psixologiyasidagi yo'nalish XIX-XX asrlar oxirida paydo bo'ldi. Uning asoschisi 3. Freyd edi. 40 yildan ortiq vaqt davomida u ongsizlikni o'rganib chiqdi va shaxsiyatning birinchi keng qamrovli nazariyasini yaratdi. Freydning shaxsiyat nazariyasining asosiy bo'limlari ongsizlik muammolari, aqliy apparatning tuzilishi, shaxs dinamikasi, rivojlanish, nevrozlar, shaxsni o'rganish usullari edi. Keyinchalik ko'plab taniqli psixologlar (K.Xorni, G.Sallivan, E.From, A.Freyd, M.Klayn, E.Erikson, F.Aleksandr va boshqalar) uning nazariyasining aynan shu jihatlarini rivojlantirdilar, chuqurlashtirdilar va kengaytirdilar. .
Freydning fikricha, ruhiy hayot ongli, ongdan oldingi va ongsiz darajalarda davom etadi. Hushsiz hudud, xuddi aysbergning suv osti qismi kabi, boshqalarga qaraganda ancha katta va kuchliroqdir va insonning barcha xatti-harakatlarining instinktlari va harakatlantiruvchi kuchlarini o'z ichiga oladi.
Psixoanalitik nazariyada inson instinktlarining ikkita asosiy guruhi ajralib turadi: erotik instinktlar yoki hayot instinktlari va o'lim instinktlari yoki buzg'unchi instinktlar. Hayotiy instinktlarning energiyasi "libido" deb ataladi. Hayot instinktlari ochlik, tashnalik, jinsiy aloqani o'z ichiga oladi va shaxsni saqlashga va turning omon qolishiga qaratilgan. O'lim instinktlari - bu insonning ichida (mazoxizm yoki o'z joniga qasd qilish) va tashqarida (nafrat va tajovuz) yo'naltirilishi mumkin bo'lgan halokatli kuchlar. Instinktlar Freyd tomonidan tasvirlangan uchta shaxsiy tuzilmalar faoliyat yuritadigan barcha energiyani o'z ichiga oladi. Bu doimiy ravishda instinktiv qoniqish uchun kurashadigan va zavqlanish tamoyiliga asoslanadigan Id (tug'ma ongsiz drayvlar unda joylashgan). Idning instinktiv talablarini reallik tamoyili asosida bajarishga intiladigan ego (ham ongli qatlamda, ham ongsizda joylashgan). Ota-onalar va ijtimoiy axloqning ta'sirini ifodalovchi super-ego. Bu tuzilma bolaning hayoti davomida, u o'z jinsidagi yaqin kattalar bilan aniqlanganda shakllanadi. Identifikatsiya jarayonida bolalar Edip kompleksini (o'g'il bolalarda) va Elektr majmuasini (qizlarda) ham hosil qiladi. Bu bola identifikatsiya ob'ektiga nisbatan boshdan kechiradigan ikki tomonlama his-tuyg'ular majmuasidir. Shaxsning egoi tashqi dunyoni, id va super egoni belgilaydi, ko'pincha mos kelmaydigan talablarni qo'yadi. Egoga haddan tashqari bosim bo'lgan hollarda, Freyd tashvish deb atagan holat paydo bo'ladi.Ego tashvishga qarshi o'ziga xos to'siqlar - himoya mexanizmlarini o'rnatadi.
Birinchi nazariy psixologlardan biri Freyd shaxsning rivojlanishini tahlil qilib, shaxsning asosiy tuzilmalarini shakllantirishda erta bolalikning hal qiluvchi rolini ko'rsatdi. Uning fikricha, shaxs asosan hayotning beshinchi yilining oxiriga kelib shakllanadi va keyinchalik bu asosiy tuzilma rivojlanadi. Psixoanalitik kontseptsiyada shaxsning rivojlanishi stressni kamaytirishning yangi usullarini o'zlashtirish sifatida tushuniladi. Kuchlanish manbalari fiziologik o'sish jarayonlari, umidsizliklar, nizolar va tahdidlar bo'lishi mumkin. Shaxs keskinlikni bartaraf etishni o'rganadigan ikkita asosiy usul mavjud - aniqlash va joy o'zgartirish. Bola o'z rivojlanishida bir qator psixoseksual bosqichlardan o'tadi. Shaxsning yakuniy tashkiloti barcha bosqichlar tomonidan olib kelingan narsalar bilan bog'liq.
Chet ellik shaxs psixologiyasidagi yana bir muhim tendentsiya bixeviorizm. 20-asr boshlarida hukmronlik qilgan introspektiv psixologiyaga amerikalik olim J.Uotson yangi, obyektiv psixologiya bilan qarshi chiqdi. Bixeviorizmni o'rganish predmeti inson xatti-harakati bo'lib, psixologiya tabiatshunoslikning eksperimental yo'nalishi sifatida ko'rib chiqildi, uning maqsadi xatti-harakatni bashorat qilish va nazorat qilishdir.
Insonning barcha xatti-harakatlarini "rag'batlantirish" atamalari yordamida sxematik tarzda tasvirlash mumkin. (S) va "reaktsiya" ( R). Uotsonning fikriga ko'ra, odam dastlab oddiy reaktsiyalar va reflekslarga ega, ammo bu irsiy reaktsiyalar soni kam. Insonning deyarli barcha xatti-harakatlari konditsionerlik orqali o'rganish natijasidir. Ko'nikmalarning shakllanishi, Uotsonning fikriga ko'ra, hayotning eng dastlabki bosqichlarida boshlanadi. Asosiy ko'nikma yoki odatlar tizimi quyidagilardan iborat: 1) visseral yoki hissiy; 2) qo'llanma; 3) laringeal yoki og'zaki.
Uotson shaxsiyatni odatlar tizimining hosilasi deb ta'riflagan. Shaxsni etarlicha uzoq vaqt davomida xatti-harakatlarni amaliy o'rganishda aniqlanishi mumkin bo'lgan harakatlar yig'indisi sifatida tavsiflash mumkin.
Bixevioristlar uchun shaxsiyat muammolari va ruhiy salomatlik muammolari ong bilan bog'liq muammolar emas, balki xatti-harakatlarning buzilishi va odatlar to'qnashuvi bo'lib, ularni konditsionerlik va dekonditsionerlik yordamida "davolash" kerak.
Uotson ishining keyingi barcha tadqiqotlari "rag'batlantirish-javob" munosabatlarini o'rganishga qaratilgan edi. Yana bir mashhur amerikalik olim B.F. Skinner reaktsiyaning namoyon bo'lishidan keyin atrof-muhitning organizmga ta'sirini hisobga olish uchun ushbu formuladan tashqariga chiqishga harakat qildi. U operant ta'lim nazariyasini yaratdi.
Skinner shaxsga xos bo'lgan xulq-atvorning ikkita asosiy turi borligiga ishondi: klassik shart-sharoitlarga asoslangan respondentning xatti-harakati va undan keyingi natija bilan belgilanadigan va boshqariladigan operant xatti-harakati. Ijobiy natija bo'lgan operant javob o'zini takrorlashga intiladi; salbiy natijaga olib keladigan operant reaktsiya takrorlanmaslikka moyil bo'ladi. Skinner armatura muammosini batafsil o'rganib chiqdi: uning turlari, rejimlari, dinamikasi. Ushbu tadqiqotlar natijalari trening va psixoterapiyani tashkil etish amaliyotida keng qo'llanilishini topdi.
Chet el shaxs psixologiyasining uchinchi yo'nalishi gumanistik- psixoanaliz va bixeviorizmdan farqli ravishda shakllangan. U yagona nazariy maktabda shakllanmagan, balki bir qator maktablar, yondashuvlar, nazariyalardan iborat: personologik, gumanistik, ekzistensial, fenomenologik va boshqa sohalar. Gumanistik psixologiyaning barcha sanab o'tilgan yo'nalishlarini birlashtiradigan o'ziga xos xususiyat - bu insonni dunyoga ochiq va takomillashtirishga qodir noyob yaxlitlik sifatida ko'rib chiqish. G.Olport, A.Maslou, K.Rojerslar bu yoʻnalishning asosiy vakillari hisoblanadi. 1962 yilda AQShda gumanistik psixologlar jamiyati tashkil topdi. Uning tarkibiga S. Byuler, K. Goldshteyn, R. Xartman, J. Bugental kiradi. Gumanistik yondashuvning asosiy xususiyatlari Bugental quyidagilarni e'lon qildi: 1) insonga yaxlit (yaxlit) yondashish; 2) insonga g'amxo'rlik qilishning psixoterapevtik jihati; 3) subyektiv jihatning ustuvorligi; 4) shaxs tushunchalari va qadriyatlarining ustun qiymati; 5) shaxsning ijobiy tomonlarini ta'kidlash, o'zini o'zi anglash va yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishni o'rganish; 6) o'tmishni o'z ichiga olgan shaxsni belgilovchi omillarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish; 7) kasal odamlar yoki hayvonlardagi shaxsiy jarayonlarga emas, balki oddiy yoki taniqli odamlarning shaxsiyatini o'rganishga qaratilgan tadqiqot usullari va usullarining moslashuvchanligi.
Albatta, shaxsiyatni o'rganishda qisqacha tavsiflangan xorijiy tendentsiyalar mavjud tushunchalarning xilma-xilligini aks ettirmaydi. Bundan tashqari, ko'plab nazariyalar chegaraviy qarashlarga asoslanadi.