Chiqarishning ilmiy dolzarbligi maruza rejasi

---

1-MARUZA. KIRISH QURILISH MATERIALLARI ISHLAB
CHIQARISHNING ILMIY DOLZARBLIGI 
MARUZA REJASI 
1. KIRISH.FANNING MAQSADI VA VAZIFALARI. 
2. SOXANING ILMIY DOLZARBLIGI. 
1. KIRISH.FANNING MAQSADI VA VAZIFALAIR. 
“Qurilish materiallari kimyoviy texnologiyasi” fani Qurilish materiallari
texnologiyasini, yukori darajadagi texnologik liniyalarni mukammal egallash va 
ishlash usullari , maxalliy xom ashyolarni tozalash metodologiyasini, maxsulot 
kimyoviy tarkibini aniqlashning asosiy qonuniyatlari, hamda energiya resurslaridan 
tejamkor foydalanish asosida ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlarni 
ratsionalizatsiya qilish, mavjud va yangi texnologiyalarni texnik iktisodiy baxolash 
metodologiyasini o`rgatishdan iborat. Fanning vazifasi – kurilish materiallari 
ishlab chiqarishda kechadigan fizik va kimyoviy jarayonlarni, xom ashyoni 
tanlashda, ularga ishlov berish usullariga ilmiy yondoshishni, energiya va resurslarni 
tejaydigan jarayonlarning asosini o`rgatishdir. Fanning asosiy maksadi – qurilish 
materiallari ishlab chiqarish uchun xom ashyo tanlashni nazariy asoslari, maxsulot 
tarkibini loyixalashni asosiy qonunlarini bilish, qurilish materiallari va uni ishlab 
chiqarish texnologiyasini mukammal egallash, qurilish materiallari ishlab chiqarish 
buyicha ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil qilish buyicha talabalarning bilimini 
chuqurlashtirish. 
  
Ishlab chiqariladigan xar bir maxsulot davlat standartlari asosida ishlab 
chiqariladi. Shuningdek qurilish materiallari xam maxsus davlat standartlari asosida 
ishlab chiqariladi. Davlatlararo kelishuvga muvofik bir davlatdagi standart ikkinchi 
bir davlatda ishlatilishi mumkin. Misol uchun Rossiya Federatsiyasi GOSTlari
O`bekistondagi vakolatli muassasa ruxsati bilan ishlatilishi mumkin.
2.SOXANING ILMIY DOLZARBLIGI. 

Insoniyat xar yili 10 mlrd. tonna mineral va shuncha miqdorda organik xom 

ashyodan foydalanadi. Sanoat maxsuloti ishlab chiqarish sarfining 70 % xom ashyo, 
yonilg`i va energiya sarfiga to`g`ri keladi. Shu bilan birga xom ashyoning 10-95 % 
chiqitga chiqadi va ular xavoga, tuproqga va suvga tashlanadi. Misol uchun kumir 
sanoatida xar yili 1,3 mlrd tonna, yog`och ishlab chiqarishda 40 mln tonna, qora 
metallurgiyada 80 mln tonna, issiqlik elektr stantsiyalarida 70 mln tonnagacha 
chiqindi chiqadi. Sanoat chiqindilari atrof muxitga va tirik organizmga sezilarli 
salbiy ta’sir ko`rsatadi. Sanoat chiqindilari muammosini xal qilish chiqindi 
tarkibiga, ularning agregat xolatiga, miqdoriga, texnologik xususiyatlariga va 
x.z.larga bog`liq. Sanoat chiqindilari muammosini xal qilish yo`llaridan biri 
chiqindisiz texnologiyani joriy qilishdir. Chiqindisiz texnologiyalarni joriy qilish, 
texnologik jarayonni butunlay o`zgartirib, xom ashyoni bir necha bor qayta 

---

ishlaydigan berk tsiklni joriy qilishdan iborat. Xom ashyolarni kompleks ishlatishda 
bir ishlab chiqarish chiqindisi ikkinchi bir ishlab chiqarishga xomashyo bo`lishi 
mumkin. Xom ashyodan kompleks foydalanishda atrof muhit ifloslanish muammosi
xal buladi, chiqindi tashlash joylari bo`shaydi, bir qator korxonalarning xom ashyo 
extiyoji qondiriladi va maxsulot ishlab chiqarishda solishtrma sarf kamayadi.
Sanoat chiqindilaridan eng ko`p foydalanadigan soxa - qurilish materiallari ishlab 
chiqarish soxasidir. Qurilish materiallari soxasida xom ashyoning qariyb 40 % 
chiqindilardan olinadi. Bu xarajatlarni 10-30 %ga kamaytiradi va kapital
quyilmalarni 35-50 % tejaydi.   Xozirgi vaqtda sanoat chiqindilarini xar tomonlama 
o`rganilgan klassifikatsiyasi mavjud emas. Bu ularning kimyoviy tarkibini xar 
xilligi, xususiyatlari va texnologik kelib chiqishiga boglik. Xamma sanoat 
chiqindilarini ikkita katta guruxga ajratish mumkin: mineral (neorganik) va organik.
Sanoat uchun mineral chiqindilar muhim axamiyatga ega. Mineral chiqindilar 
organik chiqindilarga qaraganada ko`prok o`rganilgan. P.I. Bajenov tomonidan 
chiqindilarni 3 ta, A. B. V guruxlarga bo`lingan. 
A gurux maxsulotlari (karer chiqindilari va foydali qazilmalarni boyitishdan 
xosil bo`lgan qoldiklar) kimyoviy minerologik tarkibga ega bo`lib, mos keluvchi 
tog` jinslari xususiyatiga ega.
B guruxdagi moddalar – sun’iy moddalar bo`lib xisoblanadi. Ular maxsulot ishlab 
chiqarishda odatdagi yoki yuqori xaroratda fizik kimyoviy jarayon natijasida 
ikkilamchi maxsulot sifatida olinadi. 
V guruxdagi maxsulotlar chiqindilar yig`ilgan joylardagi boradigan fizik 
kimyoviy jarayonlar natijasida hosil bo`ladi. Bunday jinslar vakili sifatida yongan 
jinslarni keltirish mumkin. 
 
O`zbekistonda qurilish materiallari ishlab chiqarish yangi ishlab chiqarish 
quvvatlarining yaratilishi va eskilarining modernizatsiyasi bo`yicha boshqa 
sohalardan o`zib 
ketdi
. Iqtisodiyot vazirligining ma’lumotlariga qaraganda, 
2015 yilning birinchi yarmida sohadagi yangi qurilgan yoki modernizatsiya 
qilingan ob’yektlar soni 660tani tashkil qildi. Bu esa hisobot davrida 
O`zbekistonda yangi yaratilgan yoki modernizatsiya qilingan barcha 
ob’yektlarning uchdan birini tashkil qiladi. Sohadagi ishlab chiqarish 
sur’atlarining yillik o`sishi o`rtacha 10-12 foizni tashkil qilmoqda. 
“O`zqurilishmollari” AK korxonalari qurilish mollarining 30 yangi turini 
ishlab chiqarishni yo`lga qo`ygan. 
Mahalliy xom-ashyo asosida qurilish materiallarini ishlab chiqarish va bu sohani 
rivojlantirishga doir muammolar taniqli iqtisodchi olimlaridan hisoblangan S.Fisher, 
R.Dornbush, P.Samuelьson va K.Xovardlarning ilmiy asarlarida qayd etilgan.
Rossiyalik 
iqtisodchi 
olimlardan 
A.I.Rofe, 
A.L.Jukov, 
M.Yu.Gasanov, 
Ye.A.Sokolov va boshqalarning bu sohaga oid tadqiqotlarini ajratib ko`rsatish 
mumkin.

---

O`zbekistonda qurilish sohasini rivojlantirishga doir masalalarni o`rganish bilan 
bog`liq fundamental-nazariy va amaliy ishlar I.A.Karimovning bir qator asarlarida 
keltirilgan. Shuningdek, T.Ergashev, E.Maxmudov, M.Isakov kabi olimlar 
asarlarida yoritilgan.
Xozirgi vaqtda mamlakatimiz kurilish materiallari ishlab chiqarish sanoati 
muammolari mavjud. Misol uchun:o`tgan asrda qurilgan bir qator korxonalardagi 
mashina apparatlar ma’naviy va fizik eskirgan, ularni energiya sarfi katta, 
unumdorligi esa nisbatan past. Chiqindilarni qayta ishlash va ulardan qurilish 
materiallari uchun xom ashyo olish jarayonlari mamlakatimizda yetarli darajada 
rivojlantirilmagan.