Chirchiq davlati pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti geografiya kafedrasi

1.2. Markaziy Osiyodagi Ogʻir sanoati tarmoqlari
XIII asr boshlariga kelib Markaziy Osiyoda 200 yil hukmronlik qilgan g‘arbiy qoraxoniylar hukmronligi tugatiladi. Shu paytda Ila daryosi bo‘yida yashovchi naymanlar kuchayib Kidan (Qoraxitoy) davlati o‘rnida yangi nayman – Kuchluk davlati vujudga keladi. XIII asr 20-yillarida Markaziy Osiyo Mo‘g‘ullar zulmi ostida qoladi. Mo‘g‘ullar bosqinidan keyin Movarounnahr va unga tutash viloyatlar aholisi qariyb yarim asr davomida etnik tarkibini tiklay olmagan. Mahalliy aholi avvalgidek turg‘un yashay berdi. Mazkur hududlarda yashab kelgan yarim ko‘chmanchi va yarim o‘troq qavmlar o‘troqlashib, mahalliy aholi bilan aralashib, ko‘plari etnik nomlarini unutib yuborgan bo‘lishi mumkin.
XIV asrning 40-yillarida Chig‘atoy ulusi Sharqiy va G‘arbiy ulusga bo‘linib, Sirdaryo ular o‘rtasida chegara bo‘lib qoldi. Mo‘g‘uliston aholisi XIII-XIV asrlarda til jihatidan batamom turkiylashib ketgan edilar. Turkiylashgan mo‘g‘ul qavmlari tarixiy manbalarda «mo‘g‘ul» deb nomlangan.
Movarounnahr va unga qo‘shni hududlarga XIII asrning ikkinchi yarmidan ayrim etnik guruhlar kela boshlaydilar. Bular: jaloyir, barlos, qavchin va arlatlar. Jaloyirlar Angren havzasiga va Xo‘jand atroflariga keladilar. Ular dastlab, Onon daryosida yashab, so‘ng XIII asr birinchi choragida Ila daryosi havzasiga va 60-yillarda Angren vohasiga kirib kelganlar.
Barloslar - Onon va Kerulen daryosi havzasida yashagan. Chingizxon davrida ular yirik va ishonchli harbiy kuchga ega bo‘lganlar. Chingizxonning eng ishonchli kishilaridan bo‘lgan Qubilay noyon, amirlardan biri bo‘lgan Qorachur noyon edi. Qorachur Amir Temur ajdodlarining beshinchi (katta bobosi) bo‘lgan.
Chingizxon vorislari davrida barloslarning bir qismi Ila daryosining chap sohiliga, Sharqiy Turkistonning G‘arbiy hududlariga, Koshg‘ar viloyatiga kelib joylashgan. Ushbu barloslarning boshlig‘i XV asrda Mirzo nomli kishi bo‘lib Muhammad Haydarning tog‘asi edi. («Tarixi Rashid-addin»ning muallifi).
XIII asrning 60-yillarida Ila daryosi bo‘yida, Sharqiy Turkistonda yashovchi barloslarning bir qismi Shahrisabz vohasiga ko‘chib kelganlar. Bobur Mirzo va Temur davrida ularning ayrimlari Tojikistonning janubiga, Afg‘onistonga, Hindiston, Kashmirga borib o‘rnashadilar.
Barloslarning tili qarluq lahjasiga yaqin bo‘lgan.
Qavchinlar – XIII asrning 60-yillarida Farg‘ona vodiysi va Qashqadarayo viloyatiga, G‘uzor atroflariga kelib o‘rnashdilar. Ular Koshg‘arda ham yashagan bo‘lishlari mumkin.
Arlotlar – Mo‘g‘ulistonda yashagan. XIII asrning 1-choragida ular Yettisuvga, Yettisuvdan ularning bir qismi Surxondarayo viloyatining janubiga, Termiz va Afg‘onistonning shimoliga kelib joylashadilar. Arlotlar Amir Temurga sadoqat bilan xizmat qilganlar va uning harbiy yurishlarida qatnashganlar.
V.V.Bartoldning fikricha, Movarounnahrda yashovchi turklashgan mo‘g‘ullar asta-sekin «mo‘ng‘ul» atamasini ham esdan chiqarib, o‘zlarini «chig‘atoy» deb nomlaganlar. (Bartold V.V. T.2. Ch.1. M., 1963. s. 154.)
XIII-XIV asrlarning birinchi yarmida Movarounnahrga olchin, dug‘lot, mo‘ng‘ul, sulduz, o‘yrot, bahrin, markit, mang‘it, qo‘ng‘irot va boshqa qavmlarning ayrim guruhlari ko‘chib kelgan. Lekin ular son jihatdan mahalliy aholiga nisbatan kam bo‘lgan va asta-sekin o‘troqlikka o‘ta boshlagan, ular yarim o‘troq, yarim ko‘chmanchilikka o‘ta boshlagan.
Qipchoqlar – XIV- XV asrlarda Shimoliy Kavkazda, Krimda, Kolga bo‘yida, Ural tog‘i mintaqalarida, Dashti qipchoqning sharqiy qismida, Yettisuvda yashaganlar. Sirdarayo sohilida yashovchi qipchoqlarning bir guruhi Amir Temur tomonidan Movarounnahrga ko‘chirilgan.
Amir Temur va uning vorislari davrida tarixchilar Movarounnahrda yashovchi barcha turkiyzabon aholini «turk» yoki «turk elati» nomi bilan atashgan. Bu davrda adabiy tilning rivojlangan turi shakllanadi. Bu adabiy til «turkiy» yoki «chig‘atoy» tili deb nomlangan.
Taraqqiy etgan o‘zbek adabiy tili A.Navoiy davrida eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi.
Qang‘lilar – qang‘arlardir. XIII asr boshlarigacha ularning ayrim guruhlari Xorazmda, Samarqandda, Dashti Qipchoqda, Balxash ko‘li atrofida, Ila daryosi sohillarida ko‘chib yurganlar. A.Temur davrida ularning ayrimlari Dashti Qipchoqdan Zarafshon, Toshkent vohasiga ko‘chib kelganlar va mahalliy aholi bilan aralashib ketganlar.
Qarluqlar – XIV- XV asrlarda ikki etnik qatlamdan iborat bo‘lgan. Birinchi qatlam Farg‘ona, Toshkent vohasi, Taxaristonda VI asrdan buyon yashab kelgan. Ikkinchi qatlam XIII-XIV asrning 60-yillarida tashkil topgan. Shu davrlarda ularning ayrimlari Ila daryosi sohillari va Yettisuvdan ko‘chib Toshkent va Zarafshon vohasiga, O‘zbekiston va Tojikistonning janubiy viloyatlariga kelib qarluqlar bilan aralashib ketganlar. XV asrda ayrim qarluqlar Farg‘ona vodiysida yashagan.
Arg‘in - VIII-XII asrlarda Toshkent vohasi, Farg‘ona vodiysi, Zarafshon vohasi va Surxondaryo viloyatiga ko‘chib kelib joylashganlar. Arg‘inlarning ayrim guruhlari o‘g‘uzlar bilan XI asrda Xuroson hududiga ko‘chib ketganlar. XIV-XV asrlarda ular Farg‘ona vodiysi, Surxon-Sherobod vodiysida va Afg‘onistonda yashaganlar. Arg‘inlur – A.Temur va temuriylarning ishonchli kishilaridan bo‘lgan.
Dug‘lotlar – bu dulu qabilasi bo‘lishi mumkin. Ila vodiysi va Yettisuvda yashagan dulu qavmlari keyinchalik dug‘lot nomi bilan atala boshlagan. Dug‘lotlarning ayrimlari XIV-XV asrlarda Movarounnahrga ko‘chib kelib o‘rnashganlar. Ular Farg‘ona, Samarqand, Qorategin, Hisorda yashaganlar.
O‘g‘uz- saljuqlar – Nurota tog‘ etaklarida VIII-X asrga kelib yashaganlar. O‘g‘uz saljuqlardan ajralgan turkman guruhlari XI- XII asrlarda Buxoro atroflariga kelib joylashgan.
XI asr boshlarida o‘g‘uz-saljuqlarning katta guruhi Xuroson va Balx hududiga, keyinchalik Old Osiyoga qadar mamlakatlarni tobe etdilar.
Qorakidonlar (qoraxitoy) - mo‘g‘ullar bosqiniga qadar Movarounnahrda yashagan, ya’ni Zarafshon va Farg‘ona vodiysida yashab chorvachilik va qisman dehqonchilik bilan shug‘ullaganlar.
Arablar ilk o‘rta asrlarda Buxoro vohasiga, Samarqand va Kattaqo‘rg‘on, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlariga ko‘chib kelib yarim o‘troq kun kechirganlar.
Amir Temur istilo etgan mamlakatlarda, asosan Old Osiyo mamlakatlaridan bir guruh aholi Movarounnahrga ko‘chirib keltirilgan. (arablar, turklar, armanlar va b). Ular Samarqand atroflari, Zarafshon vohasiga joylashgan.
Xulosa o‘rnida aytish mumkin-ki, XIII-XV asrlarda Markaziy Osiyo, jumladan Movarounnahrda jiddiy etno-madaniy jarayonlar sodir bo‘lgan. Mo‘g‘ullar hukmronligining dastlabki yarim asr hukmronligi davrida aholi o‘z etnik tarkibini tiklash jarayoni og‘ir kechgan. XIII asrning ikkinchi yarmidan ayrim etnik guruhlarning sharqdan Movarounnahr va unga tutash o‘lkalarga ko‘chib kelib o‘troqlashuv jarayoni tezlashadi. Mahalliy aholiga nisbatan kam sonli bo‘lgan ko‘chib kelgan ko‘chmanchi turkiy qavmlar o‘troq mahalliy aholi bilan yaqinlashishi va ularning madaniyatini qabul qilishi kuzatiladi. XIV-XV asrlarda Movarounnahrda yashovchi barcha turkiyzabon aholi “turk” yoki “turk elati” nomi bilan atalgan. Bu davrda adabiy til “turkiy” yoki “chig‘atoy” tili rivojlanadi.
XVI- XVIII asrlarda Markaziy Osiyoda Amir Temur va temuriylar davlati o‘rnida bir necha mustaqil davlatlar paydo bo‘la boshladi. Aholining aksariyat qismi qishloqlarda yashagan va sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullangan. Tog‘ va tog‘ oldi qishloqlari aholisi kam sonli bo‘lgan va lalmi dehqonchilik bilan shug‘ullangan.
Shu asrlarda Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda XIII-XV asrlar davomida ko‘chib kelgan barlos, jaloyir, arlot, qavchin, qipchoq va boshqa qavmlarning avlodlari yashagan. Ular XVI- XVIII asrlarda o‘troqlashib, ayrimlari o‘zlarining nomlarini ham unutib yuborgan. Yarim o‘troq qavmlar tog‘ oldi hududlarda va vohalarga tutashgan adir, cho‘llarda joylashib o‘tov va kapalarda yashaganlar. Erta bahorda chorva mollarini haydab dasht-adirlarga chiqib ketganlar. Qavmlarning juda oz qismi yarim ko‘chmanchilikda kun kechirib, cho‘llarda yashab chorvachilikbilan shug‘ullangan.
XIV-XVI asrlarda Xorazm aholisining ma’lum qismi Mavorounnahrga ko‘chib kelgan.1388 yil A.Temur Urganch shahrini egallab, shahar aholisining ko‘pchiligini Samarqandga ko‘chirgan. XIX asr oxiri - XIX asr boshlarida bu xududda «urganji» nomi bilan ma’lum guruxlar uchraganligi, o‘sha Urganchdagi ko‘chirilganlarining keyingi avlodlari bo‘lishi mumkin. Shaybonixon Xorazmni egallaganda Qiyot va Baldumsoz shaharlari aholisi Movarounnahrga ko‘chirilgan. 1537 yil Ubaydullaxon xorazmlik asirlarni Xisor, Buxoro, Samarqand va Toshkentga ko‘chirgan.
XVI asrning birinchi yarmida Movarunnahr va Xorazmga Dashti Qipchoqda o‘zbek qavmlari ko‘chirilgan. O‘zbek davlatining etnik tarkibi o‘ta murakkab bo‘lgan. Dashti Qipchoqda juda ko‘p turkiy va turkiylashgan mo‘g‘ul qabilalari va qabila birlashmalari yashagan.
Volga va Ural daryolari oralig‘ida mang‘it qabilalari ko‘chib yurgan. Mang‘it qabilalari Abdulxayrxonning tayanchi bo‘lgan. Ular XV asrning ikkinchi yarmida No‘g‘ay O‘rda nomi bilan davlatiga asos soladilar. No‘g‘ay O‘rdasidan shimolda mustaqil Sibir xonligi tashkil topgan. Mazkur xonlik XVI asrda Sibir yoki Tumen xonligi nomi bilan ma’lum edi.
Kireyxon va Jonibekxon boshliq o‘zbek kabilalarining bir qismi (200 mingga yaqini) Abdulxayrxon hayotligidayoq Chu daryosi vohasiga borib 1466 yildan hayot kechiradilar. Bu qabilalar qozoq nomini olgan. 1468 yilda Abdulxayr xon vafotida keyin taxt un kurashlarda qatnashishni xohlamagan Oq O‘rda qabilalarining bir qismi Chu vohasida yashovchi qozoqlarga borib qo‘shiladilar.
XVI- XVIII asrlar boshlarida qazoq xalqi kuchayib o‘zbek shayboniylari bilan kurashib Dashti Qipchoqning sharqiy qismini egallay boshlaydilar. Dashti Qipchoq qabilalarining bir qismi Movarounnahrga ko‘chib o‘tadilar, ular o‘rnini qozoqlar egallaganlar.
Fazlulloh Ruzbexon «Mehmonnamayi Buxoro» kitobida Dashti qipchoq o‘zbeklarini uch guruhga bo‘lgan: Shayboniylar qo‘l ostidagi kabilalar; Dashti Qipchokning sharqiy qismiga ko‘chib ketgan kozoqlar; mang‘itlar.
Kozoqlar XV asrning ikkinchi yarmi XV asrning birinchi choragida o‘zlarini «o‘zbek qozoqlari» deb atagan. Demak, shu asrlarda qozoqlar o‘zlarini dashtiqipchoq o‘zbeklarining bir qismi hisoblanganlar.
XVI asr o‘rtalaridayoq qozoqlar alohida etnik birlik bo‘lib shakllangan bo‘lishi kerak. Shu davrdan boshlab qozoq xalqi va Movarounnahrga ko‘chgan ko‘chmanchi o‘zbeklarning tarixiy taraqqiyoti alohida yo‘nalishda rivojlangan.
Shayboniyxon yurishlarida qo‘shchi, nayman, qarluq, uyg‘ur, o‘tarchi, ichki, qipchoq, do‘rmon, ming, qiyot, qo‘ng‘irot, keneges, tuman, tangut, chimboy, burqut, shunqorli, mesit, shodboqli, yidjon, mang‘it, xitoy va boshqalar qatnashgan.
Dashti Qipchoq o‘zbeklarining ayrim guruhlari, ya’ni naymanlar, uyg‘urlar, mang‘itlar, qo‘ng‘irotlar, qushchi, ming va boshqalar Movarounnahr va Xorazm egallanmasdan ancha oldin mazkur hududlarga kelib o‘rnashgan edilar. Qolganlari keyinchalik XVI asrdan ko‘chib kela boshlagan. Dashti Qipchoqdan ko‘chib kelgan qabilalar qipchoq yoki qipchoq-o‘g‘uz lahjasida so‘zlashganlar. Bu lahja dashtiqipchoq o‘zbeklari ko‘chib kelmasdan oldin ham keng tarqalgan edi. Ko‘chmanchi o‘zbeklar Movarounnahrda mahalliy o‘zbek aholisining «Eski o‘zbek» yoki «chig‘atoy» tilini o‘zlashtira boshlaydilar.
XVI- XVIII asrlarda va keyinchalik ham O‘zbekiston xududida rasmiy til o‘zbek tili edi. Tojik tili Buxoro vohasida ikkinchi til hisoblangan. Saroy shoiri, tarixchilar o‘z asarlarini ko‘pincha tojik tilida yozganlar. Ish yuritish tojik tilida bo‘lgan. Ko‘chmanchi o‘zbeklar Movarounnahr va Xorazm aholisi tarkibiga singib ketgan.
Tarixiy manbalarda XVI asr oxirida Buxoro xonligida uch turkum aholi yashaganligi qayd etilgan. Bular: Muhim yashab dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar – “dehnishin”; Yarim o‘troqlikda hayot kechirganlar – “qishloqnishin”; Ko‘chmanchilar – “sahronishin”.
XVII asrda Xorazmdagi ichki ziddiyatlarga, kurashlarga barham berish maqsadida Abdulxayrxon 1646 yil islohot o‘tkazadi. Unga ko‘ra Amudaryo quyi oqimida yashovchi ko‘chmanchi o‘zbek qavmlarining har ikkitasini bir jamoaga birlashtirib, to‘rt juft guruh tashkil qilgan: uyg‘ur-nayman, qo‘ng‘irot-qiyot, nukus-mang‘it, qang‘li-qipchoq birlashmalari.
Har bir birlashmaga ekin yerlari, ariqlar va yaylovlarni bo‘lib bergan. To‘rt etnik birlashmaga yana 14 ta kichik etnik guruhlarni qo‘shib qo‘ygan.
Xiva xonligida 1778-79 yillar ochlik va o‘lat tarqalib, aholining aksariyati qorilib keta boshladi. Bu vaziyatdan qo‘ng‘irot qavmidan bo‘lgan amir Muhammad Amin foydalanib, hokimiyatni o‘z ko‘liga oladi va Xorazmda qo‘ng‘irotlar sulolasiga asos soladi.
Shunday qilib, XVIII asrda O‘rta Osiyoning Markaziy hududlarida uchta markazlashgan davlat vujudga keladi. Bu davlatlarni uchta o‘zbek qavmlaridan chiqqan hukmronlar boshkarib turgan. Buxoro amirligida mang‘itlar, Qo‘qonda minglar va Xorazmda ko‘ng‘irotlar sulolalari. Dashti Qipchoqdan Movarounnahrga ko‘chib kelgan etnoslarning ko‘psonlilari: qipchoq, saroy, qo‘ng‘irot, yuz, nayman, mang‘it, xitoylar nisbatan yirik etnik guruhlar edi. XVIII asr oxiri XX asr boshlarida qipchoqlarning umumiy soni 270 ming bo‘lgan.
Shuni aytmoq kerakki, Dashti Qipchoq aholisining hammasi ham Movarounnahrga ko‘chib kelmagan. Ularning katta kismi Dashti Qipchoqda kolib, bu yerda tashkil topgan turli etno-siyosiy uyushmalarga kirgan. Masalan: qo‘ng‘irotlar, qoraqalpoq, qozoq va Xorazm aholisi tarkibiga; qipchoqlar, qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, boshqir, turkman va boshqa xalqlar bilan qo‘shilib ketgan; naymanlar qozoq, qirg‘iz xalqlariga qo‘shilgan; qtay qoraqalpoq, boshqird, qozoq xalqlarining tarkibiga kirgan. Dashti Qipchoq o‘zbeklarining faqat ma’lum guruhlari Movarounnahrga kelib joylashgan edilar. Bular XVIII asr boshlarida hozirgi O‘zbekiston aholisining ¼ qismini tashkil qilgan.
Ko‘manchi o‘zbeklar o‘troqlikka o‘tib mahalliy aholi bilan aralashib keta boshlaydi va aholi nomida ham o‘zgarish ro‘y beradi.
XVI asr oxirlarida Buxoro aholisi (ko‘chib kelganlardan tashqari) «chig‘atoy» yoki «turk chig‘atoy» va tojikka bo‘lingan. XVII asr oxirlaridan esa manbalarda faqat o‘zbek va tojik nomi uchraydi. Demak, Temuriylar davrida turkiy va mo‘g‘ul aholiga nisbatan qo‘llanilgan «chig‘atoy» tushunchasi oldingi ahamiyatini yo‘qotgan bo‘lsa kerak. XIX asr oxiri XX asr boshlarida urug‘ qabilalarga bo‘linmagan mahalliy aholining bir qismi, ya’ni O‘zbekiston va Tojikiston janubiy xududlarida yashovchi o‘zbeklarning turkiy guruhi va tojiklarning ozrog‘i o‘zlarini «chig‘atoy» atab kelganlar.
XVII asrning birinchi yarmigacha Xorazm aholisining aksariyat ko‘pchiligi o‘zlarini chig‘atoy deb ataganlar. Keyingi asrlarda chigatoy etnik nomi Xorazm aholisining oz qismida saqlanib qolgan xolos.
Dashti Qipchoqdan ayrim etnik guruhlarning Movarounnahrga ko‘chib kelishi XVI- XVIII asrlarda ham davom etgan.
XVII asr boshlarida Buxoroning siyosiy mavqeining pasayishida qozoq xonlari foydalanib Toshkentni egallaydilar va ular vohadagi yaylovlarni egallaydilar.
XVII asrda qalmoq (oyrot)lar Qozog‘iston cho‘llariga bir kecha marta hujum qilishlari natijasida qozoqlarning ayrim guruhlari Xorazmga, Zarafshon daryosi o‘rta qismiga, Nurota tog‘ining janubiy yon bag‘irlariga joylashgan edilar. Qalmoqlardan zarbaga uchragan qipchoqlarning bir qismi Zarafshon vohasiga, ikkinchi qismi esa Toshkent vohasi va Mirzacho‘lga kelib yashaydilar. Qipchoq va qoraqalpoqlar kelmaslaridan oldin Mirzacho‘l va Toshkent vohasida qurama, do‘rmon, qirq, yuz, ming va boshqa guruhlar yashagan edi.
XVIII asrning 30-yillarida qipchoqlar bu yerda yaylov qidirib Farg‘onaning tog‘ oldi mintaqalariga ko‘chib ketgan, ozroq qismi esa Toshkent vohasida qolgan.
Qoraqalpoq etnik guruhlari esa Markaziy Farg‘onaning cho‘l qismlariga ko‘chib o‘tadilar va bu yerlar keyinchalik Qoraqalpoq cho‘li nomi bilan atalgan edi.
Sirdaryoning o‘rta oqimida yashagan ko‘chmanchi uz qabilalari qalmoqlar ta’sirida XVIII asrning birinchi yarmida Nurota tog‘lari shimoliy yonbag‘irlariga, keyinchalik u yerdan Zarafshon vohasiga kelib joylashadilar va o‘troqlasha boshlagan. Uzlarning bir qismi esa Qarshi cho‘liga o‘tib chorvachilik bilan shug‘ullanadilar.
Xulosa qilib aytish mumkinki, XVI- XVIII asrlarda murakkab siyosiy vaziyat aholining etnik tarkibiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Dashti qipchoq o‘zbeklari Movarounnahrga ko‘chib kelgan vaqtgacha bu yerda o‘zbek elati tashkil topgan edi. Bu elat qadim, shu yerda yashab kelgan mahalliy aholidan tashkil topgan edi. XIII asrdan boshlab esa Dashti Qipchoqdan Movarounnahrga ko‘chib kelgan ko‘chmanchi o‘zbek urug‘lari o‘zbek elatining tarkibiga kirgan navbatdagi komponentlar edi. Bular mahalliy o‘zbek xalkining turmush tarziga, an’analariga, madaniyatiga, xo‘jalik faoliyatiga ta’sir ko‘rsata olmadilar. Lekin mahalliy aholiga «o‘zbek» nomini bergan edi.