Course syllabus

“tashkil etish” va “arxitektura” tushunchalarini aniqlash
Aniq hisoblash mashinasi uchun, va ixtiyoriy murakkab tizimlar uchun, tashkil 
etishni aniqlash o’ziga xosdir.
“tashkil etish” atamasi lotincha 
organizo
(kelishgan ko’rinishi haqida xabar 
beraman, tashkil etaman) dan kelib chiqqan va ikkita ma’noga ega:
butun qismlarning ichki 
tartiblanganligi, o’zaro 
mosligi, 
o’zaro 
munosabati;
butun 
qismlar 
o’rtasida 
munosabatlarni shakllantirish va 
takomillashtirishga 
olib 
keladigan 
jarayonlar 
va 
harakatlar majmui.

---

Hisoblash texnikasida HM va tizimlarini tashkil etishning, vazifasi va qurilishi bo’yicha ikkita 
nuqtai nazardan belgilanadi va ikki turi qaraladi: foydalanuvchi nuqrai nazaridan va ishlab 
chiqaruvchi nuqtai nazaridan.
Foydalanuvchi 
uchun HMsining, uning masalalarini samarali yechishni ta’minlaydigan 
xizmatlari va funksiyalari muhimdir. Unga, ushbu funksiyalarning texnik tashkil etish 
masalalari va qabul qilingan texnik yechimlar qiziq emas. Shuning uchun, HMsini 
loyihalashda, mashinaning va u taqdim etadigan xizmatlarning, ya’ni uning funksional tashkil 
etilishini tavsiflovchi, 
abstract modeli 
birinchi navbatda yaratiladi.
HMsini 
funksional tashkil etish
– bu foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab 
chiqilgan funksional imkoniyatlar va xizmatlar to’plamining abstract modelidir. Ushbu 
xususiyatlar va xizmatlar foydalanuvchining barcha harakatlar ketma-ketligini ta’minlaydi: 
dastlabki ma’lumotlarni kodlashtirish, dasturlash, dastur va ma’lumotlarni kiritish, 
ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonlarini boshqarish, natijalarni chiqarish va ularni 
hujjatlashtirish.

---

Ishlab chiqaruvchi haqiqiy fizik vositalar: elementlar, tugunlar, bloklar va qurilmalarga 
asoslanib hisoblash tizimining abstract modelida qaralgan funksiyalarning texnik 
bajarilishini yaratishi kerak.
HM sini 
strukturali tashkil etish
– bu mashinaning asosiy funksional qismlari tarkibini, 
tartibini va o’zaro munosabati tamoillarini belgilovchi fizik model. Strukturali tashkil 
etishning grafik tasvirlanishi strukturali sxema hisoblanadi. Muhandislik amaliyotida 
strukturali sxemasiga mos keladigan ancha qisqa atama – struktura qabul qilingan.
Shunday qilib, funksional tashkil etish HM sini abstract “portretini” olish imkoniyatini 
beradi – bu mashinaning funksional imkoniyatlarini fiksirlaydi, ammo bu imkoniyatlar 
material jihatdan (jismoniy usullar bilan) qo’llab-quvvatlanmaydi. Strukturali tashkil 
etish HMning funksional tashkil etishni moddiylashtirishni ta’minlaydi.

---

Birinchi marta “
hisoblash mashinasi arxitekturasi
” (
computer architecture
) atamasi 
IBM firmasi tomonidan IBM 360 oilasi mashinalarini ishlab chiqishda dasturchi 
mashina ko’rsatmalari darajasida dastur tuzishda foydalanishi mumkin bo’lgan 
vositalarini tavsiflash uchun ishlatilgan. Bunday talqin “tor” deb nomlanadi, chunki 
u funksionallikni tavsiflovchi masalalarning faqat bir qismini o’z ichiga oladi: 
buyruqlar ruyxati va formati, ma’lumotlarni taqdim etish shakllari, kiritish/chiqarish 
mexanizmlari, xotirani adreslash usullari va boshqalar.
Xalqaro ISO/IEC 2382/1-93 standarti quyidagi ta’riflardan foydalangan holda 
ta’rifni beradi: bu HMning mantiqiy tuzilishi va funksional xususiyatlaridir, shu 
jumladan uning apparat va dasturiy komponentlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik 
hamdir.

---