Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

seh rli-fa n ta stik erta kla r va v) h a yotiy-satirik e rta k la r tarzid a 
ifodalaydi.42 U ning shogirdi K.Imomov esa ustozi tasnifiga asoslanib, 
o ‘zbek xalq ertaklarini sehrli va hayotiy singari ikki turga bo‘lib, 
hayvonlar haqidagi ertaklarni sehrli ertaklar silsilasida o ‘rganm oqni 
m a’qul topadi. 0 ‘z navbatida, hayotiy ertaklarni ham jangnom a 
tipidagi, ishqiy-sarguzasht tipidagi va hajviy kabi uch ichki xilini 
farqlab ko‘rsatadi.43 S Jum ayeva va Z.U sm onovalam ing tadqiqotlari 
o ‘zbek xalq ertaklari silsilasida hayvonlar haqidagi ertaklar alohida 
guruhni tashkil etishini, shuningdek, novellistik ertaklar h am talaygina 
ekanligini yorqin tasdiqlaydi.44 Ana shu m ulohazalarga tayanib, 
hozircha o ‘zbek ertaklarining uch ichki turini farqlab o ‘rganmoq 
m a ’qul topildi. Bular tubandagilar:
1. S eh rli-fa n tastik ertaklar.
2. H ayvonlar haqidagi ertaklar.
3. M aishiy-hayotiy ertaklar.
S ehrli-fantastik ertak lar. Bu tipdagi ertaklar batam om xayoliy 
uydirm a asosiga qurilganligi, ibtidoiy insonning anim istik tasaw ur- 
tushunchalarini ifodalab kelishi jihatidan boshqa turdagi ertaklardan 
keskin farq qiladi. U larda, M .G orkiy ta ’rificha: «ham m adan ham 
«uydirma» hodisalam i oldindan ko‘ra biluvchi tafakkurimizning ajoyib 
xususiyati ibratlidir. Ertakchilar xayoliy «uchar gilamlar»ni aeroplanlar 
ixtiro qilinm asdan necha asrlar ilgari, afsonaviy tez harakatlarni 
parovoz, gaz va elektrom otorlar bunyodga kelm asdan birm uncha 
vaqt ilgari bilgan edi... Insonning ajoyib xususiyatlaridan biri» faraz»ni 
h am fantaziya, «uydirma» vujudga keltirib tarbiyalagan.»45 Chindan- 
da, kishilik tax ayyuloti bilan yaratilgan oynayyi ja h o n n a m o — 
televizor, uchar gilam — sam olyot, o ‘zi yurar etik yoki kovush —

---

m ashina, poezd, ur to ‘qmoq — zam onaviy avtom at qurollar tarzida 
endilikda moddiylashganki, bular qachonlardir xalq fantastikasida 
yaratilgan sehrlanish hodisasining m o ‘jizaviy oqibati hisoblanadi.
Sehrli-fantastik ertaklarda voqelik favqulodda shiddatli sirli tusda, 
g‘ayrioddiy muhitda, sehr-jodu ishtirokida, g‘ayritabiiy personajlar 
ham korligida yuz berishi bilan xarakterlanadi. U larda voqea yuz 
berayotgan makon va zam on tilsimli, sirli bo'ladi. Jonsiz narsalar 
jo n la n tirila d i va ular in so nlardek x a tti-h a ra k a td a tasvirlanadi. 
T ab iatdagi narsa-h o d isalarn i inson qiyofasida ta s a w u r qilish- 
antromorfiznf6 deb yuritiladi.
Sehrli-fantastik ertaklarda evrilish fantastik motivi yetakchidir. 
Shunga ko‘ra qahram on sehr-jodu yordam ida turli shakllarga kiradi, 
o ‘z qiyofasini o ‘zgartirish imkoniga ega bo‘ladi. Ertak qahramonining 
turli-tum an narsa-buyumlarga, hayvon va parrandalarga aylanishi 
metamorfozd17 hodisasi sanaladi. Ularda qahram onlar sehrli-tilsimli 
predmetlar yordamida o‘z istak-tilaklarini ro‘yobga chiqaradiki. buning 
zam irida ibtidoiy insonlarning m agik ta s a w u r —tu sh u n ch alari 
yotishidan darak beradi.
Sehrli-fantastik ertaklarda dev, pari, jodugar, alvasti, jin singari 
g ‘ayritabiiy personajlar-demonologik obraziar ishtirok etadi. U lar 
sehr-jodu kuchiga ega, kerakli narsa-hodisalarni, jonivorlarni istagan 
paytda o ‘z sehr-u jodusi bilan bordan yo‘q, yo‘qdan bor qila biladi, 
ulam i o ‘zi xohlagan qiyofaga sola oladi. Bunday xususiyat Xizr, 
Simurg4, yalmog‘iz kampir va ajdar (uch boshli, yetti boshli) kabi 
mifologik-personajlarga ham xos. Biroq Xizr, Sim urg4 personajlari 
ham isha homiy sifatida ijobiy mohiyatga ega. Yalmog‘iz kam pir esa 
goh homiy sifatida ijobiy fazilatlar sohibi, goh o ‘ta shafqatsiz, har 
q a n d a y ra z illik d a n q a y tm a y d ig a n , h a t to o d a m x o 'r l ik d a n
h u z u rla n a d ig a n salbiy p e rs o n a j sifa tid a h a ra k a t q ila d i. Bu 
personajlarning barchasi ibtidoiy ajdodlarimizning qadimgi mifologik 
tasaw ur-tushunchalarini o ‘zlarida badiiy m odellashtirgan, ibtidoiy 
insonlarning nafaqat animistik, balki totem istik qarashlarini ham 
ifo d a la g a n . Bu h o ln i e rta k q a h ra m o n la rig a to te m 48 ta rz id a 
e ’zozlanuvchi ot, bo‘ri, q o ‘chqor, kaptar va boshqa jonivorlarning 
yaqindan yordam berib, ular g‘alabasini ta ’minlashlari motivida ko‘rish 
mumkin.
Sehrli-fantastik ertaklarda, albatta, bosh qahram on inson aql- 
zakovatiga qarshi turuvchi yovuz kuchlar bilan shiddatli va mardonavor

---

kurashib, ular ustidan g‘alaba qozonarkan, inson aql-u zakovati-yu 
kuch-g‘ayratining yengilmas qudratini namoyish etadi. U larda bosh 
qahram on ertakning boshlanishidan to oxirigacha xayoliy uydirma 
qobig‘ida berilganligi tufayli uning tu g‘ilishi ham, un ib -o‘sishi ham 
g'ayritabiiy holda tasvirlanadi.
Sehrli-fantastik ertaklam ing sujeti sarguzasht voqealar tizim idan 
iborat. V oqealar rivojida tilsim 49 m uhim o ‘rin tutadi. U ch, to ‘rt, 
besh, olti, to ‘qqiz, qirq singari sehrli raqam lar (uch yo‘l, uch aka- 
uka. uch о р а -singil, uch kecha-kunduz, yetti pahlavon, yetti pari, 
yetti kecha-kunduz, yetti bosh; qirq kecha-kunduz, qirq bahodir 
kabi a n ’anaviy ifo dalar), u r t o ‘qm oq , o ch ild astu rx o n , oynayi 
jah o n n am o , hayot suvi, sehrli olm a, uchar gilam, bu!buligo‘yo, bir 
serm ag a n d a q irq gaz c h o ‘zilad ig an qilich, sirli san d iq singari 
jodulangan sehrli predm etlar ertak sujetidagi motivlar y o ‘nalishini 
belgilovchi m uhim badiiy unsurlar vazifasini o ‘taydi.
Shuni eslatish o ‘rinliki, sehrli-fantastik ertaklam ing m azm un- 
m undarijasini tashkil etuvchi m otivlar g‘oyat ko‘p va behad rang- 
barangdir. U lar orasida ayniqsa, sayohat motivi, sarguzasht motivi, 
sin o v m o tiv i, tu s h m o tiv i, e v rilish , b e fa rz a n d lik , ta so d ifiy
hom iladorlik, keksalikda farzand ko'rish, g‘ayrioddiy tu g‘ilish va 
ulg‘ayish, yetimlik, o‘gaylik singari motivlar ko'p uchraydi. Jumladan,