Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

 
‘rtlik
 
shaklidagi 
band tuzilm asidir. Barcha to ‘rtliklarning 
tezis (t) Q tezis (t) — antitezis 
(a) va sintez — xulosa (s)
 
ning o ‘zaro almashinuvi negizida qurilishi 
a n ’anaviydir. 0 ‘z navbatida, to ‘rtlik kom pozitsion tuzilm asi ham 
to ‘rt tip da keng tarqalgan:
Birinchi kom pozitsion tipdagi to ‘rtlikning 1- va 2-satrlari o‘zaro

---

birikib, bitta tezisni ifodalasa, 3- va 4- misralari ham o ‘zaro birikib 
bitta sintez (xulosa)ni ifodalaydi. N atijada u T + T + S + S
shaklida namoyon bo‘ladi:
Bozordagi shoyidan 
T
Sizga olib beram an. 
T
Q o‘ynimdagi yorimdan 
S
Ayrilganda o ‘laman. 
S
Ikkinchi kompozitsion tipdagi to ‘rtlikning birinchi satri alohida 
poetik tezis holatida bo'lsa, ikkinchi satr shu tezisni q o ‘llovchi yoki 
kuchaytiruvchi yordam chi tezis holatida b o ‘ladi. U chinchi misra 
antitezis xarakterini olsa, to ‘rtinchi satr sintezlik vazifasini ado etadi, 
natijada to ‘rtlik T + T + A + S shaklidagi qurilmaga aylanadi:
Olov yog‘sin yog1 bilan, 
T
Bag‘rim kuysin dog1 bilan. 
T
0 ‘ynam adim, kulmadim, 
A
Ko‘nglim suygan yor bilan. 
S
U chinchi kompozitsion tipdagi to ‘rtlikning birinchi satri tezis, 
ikkinchi satri sintez, uchinchi satri tezis va to ‘rtinchi satri sintez 
tizim ida namoyon bo'ladi. T o ‘rtlik esa T + S + T + S shaklidagi
tuzilm a tusini oladi:
Oy em asm an, kun em asm an, 
T
K unda-kunda chiqqani. 
S
Chashmayi buloq em asm an, 
T
Eshigingdan oqqani. 
S
T o‘rtinchi kompozitsion tipdagi to ‘rtlikning birinchi satridagi tabiat 
hodisasi haqidagi tezis ikkinchi va uchinchi satrlarda real voqelikka 
daxldor tezislar bilan kuchaytirilib, to ‘rtinchi misrada xulosalanadi. 
ya’ni sintez qilinib, T + T + T + S shaklidagi tuzilm a hosil 
qilinadi:
G ‘o ‘zadagi pechakday, 
T
Qayrilm achoq gajakday, 
T
Ochilgan gul chechakday, 
T 
Qayn egachisiga salom. 
S
Xalq q o 'sh iq larining ik k in c h i kom pozitsion sa th i b ir nech a 
m azm unan yaqin to ‘rtlik larn ing m antiq an o 'z a ro birikib, lirik 
v o q eab an dlik kasb etish i negizida hosil b o ‘lad i. U n i z a n jirli 
kompozitsion sath ham deyish mumkin. Xalq orasida keng tarqalgan 
va zavq-u shavq bilan kuylanib kelinayotgan «Sunbula». «Olma

---

pishganda keling», «Oq ilon, oppoq ilon», «Beqasam to 'n la r kiyib», 
«D aryodan oqib kelodi» va «Q arg‘alar» singari lirik q o 'sh iq lar 
voqeabandligi tufayli shu xildagi zanjirli kompozitsion sathga ega.
0 ‘zbek xalq q o ‘shiqlarini kuzatganda zanjirli kompozitsion sathda 
qurilganlari ham ikki ichki tipga egaligi ko‘zga tashlanadi.
Birinchisi — handlardan keyin naqarot band yoki satming takroriy 
kelishi asosidagi zanjirli kompozitsion tip.
 
Buning yorqin misoli sifatida 
« G ‘a y ro -g ‘ayro» q o ‘shig‘ini ko‘rsatish m um kin. U nda h a r bir 
to ‘rtlikdan sokng:
G ‘ayro-g‘ayro dam -badam ,
O rom i jonim sen mening,
Shirin zabonim sen m ening, — 
satrlaridan iborat uchlik (musallas) band naqarot shaklida takrorlanib, 
butun qo‘shiqning ritm ik-kom pozitsion yaxlitligini ta'm inlagan.
Ikkinchisi — savol-javob yoki muloqot negizida qurilgan zanjirli 
kompozitsion tip.
 
Bunga «Yor, nim alar devdim sizga?», «Boshginam 
og‘riydi», «qoshingni qaro deydilar» kabi aytishuv xarakteridagi 
laparlar yorqin misol bo‘la oladi. C hunonchi, «Boshginam og‘riydi» 
q o ‘shig‘i ona va qizning savol va javoblari zamirida qurilgan:
— O najon, ona!
Boshginam og‘riydi.
— Boshginangdan onang aylansin,
N im alarga og‘riydi?
— Bozorlarda bo‘lar ekan,
Zargarlarda tu ra r ekan.
U ni (ng) oti tillaqosh,
0 ‘shanga og‘riydi.
Xalq q o ‘shiqlarining aksariyat to ‘rtlik shakllari kom pozitsion 
jih atd an parallelizm negizida qurilganligi bilan e ’tibom i tortadi. 
H odisalarni bir-biriga taqqoslash zam irida kom pozitsion-estetik 
vazifani bajarib, o ‘z mohiyatini ochadigan bunday tasviriy vosita 
xalq q o ‘shiqlarida xilma-xil m azm unga ega. M ana, uning ayrim 
nam unalari: