Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
|
1-mavzu, 1-jadval
1-mavzu, 2-jadva! 1-mavzu , 3-jadval 2-MAVZU: O lZBEK XALQ LIRIKASI Q o‘shiqlar Reja: 1. «Qo‘shiq» istilohi. janriy xususiyatlari, badiiy-kom pozitsion belgilari. 2. Qo‘shiqlarning mavzu ko‘lami va tasnifoti, ijro xususiyatlari, ijodkorlari va ijrochilari. 3. M ehnat q o ‘shiqlarining ta b ia ti, tasnifi: d eh q o n ch ilik k a, chorvachilikka, hunarmandchilikka, pazandachilikka aloqador mehnat qo‘shiqIari. 4. Lirik q o ‘shiqlarning o ‘ziga xos tabiati va ijro xususiyatlari. Lirika atamasi xususida. 5. Tarixiy qo‘shiq janri tabiati va uning o'zbek folklorida tutgan o‘mi. 6. Terma janri tabiati va ichki ko'rinishlari. 7. Xalq qo‘shiqlarini to ‘plash, nashr etish, o‘rganish tarixi va muammolari. 0 ‘ta milliy, tarixiy badiiy-estetik hodisa sanaluvchi qo‘shiqlar millatning poetik xotirasi, bilimlari qomusi, tuganmas m a’naviy boyligi sifatida juda qadim zam onlardan to hozirgacha yaratilib, kuylanib kelmoqda. Xalq she’riyatining qadim iy, ommaviy, a n ’anaviy turi sanaluvchi q o ‘shiqlar insonga, insoniyatga doimiy ham roh b o ‘lib, unga m a’naviy turm ushda ko‘m akchi, xilma-xil m arosim larning betakrorligini ta ’minlovchi badiiy qismi vazifasini o 'tab kelm oqda. Xalq qo‘shiqlarida insonning ruhiy olam i, ichki kechinm alari, turm ushida sodir b o ‘luvchi ko‘ngilli va kolngilsiz voqealar, g‘am - anduh yoki shodligu xurramliklari, m ehnat m ashaqqatlari, sevgi iztiroblari his-tuyg‘ular orqali aniq badiiy obrazlarda gavdalantiriladi. «Qo‘shiq» atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda 71 ko‘p asrlar bo'lgan. Zero, u keng ma'noda xalq poeziyasini anglatsa, tor т а 'noda xalq lirikasi shaklini — janrini ifodalaydi. Bu holatni q oraqalp oq , ozarbayjon va uyg‘ur folklorida b o ‘lganidek. tojik folklorida ham kuzatish mumkin. C hunonchi, tojikcha «Surud». qoraqalpoqcha «Qo‘siq», ozarbayjoncha «Qo‘shma» va uyg‘urcha «Qo‘shoq» istilohlari shunday estetik mohiyatga ega. M.Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida shunday to ‘rtlik bor: Turkan qatun qutyog‘a, Tergur m enden qoshyog‘ Ajg‘ul sizni tabug‘chi, O tnur jaqi tabug*.18 M azmuni: Turkan xotun qoshig‘a, M endan yetkur she ’r. Xizmatga xodimingiz Rost, deb payom b er.19 Bu akadem ik A .Q ayu m o v ning sh e’riy tab d ili. C h in d a n -d a, «Q oshig1» so‘zi dastlab «m aqtov, alqov» m a’nosida q o ‘llangan. Shunisi e'tiborliki, bu istiloh Yusuf xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» («Saodatga eltuvchi bilim») asarida fonetik o ‘zgarishga uchragan holda «Qoshug‘» shaklini olgan b o ‘lsa, Xorazmiyda «Qo‘sh» shaklini olgan. C hunonchi, Yusuf xos Hojibda: Bu turkche qoshuqlar tuzettim seg‘e, O qo‘rda uno‘tm a d u “ o qil meg‘e.20 Mazmuni: Bu turkcha q o ‘shiqlam i sen uchun tuzdim (yozdim), 0 ‘qiganingda unutm ay duo qil meni. Xorazmiyda: Kel,ey oy yuzli dilbar, tut bir q o ‘sh, Biror q o ‘sh birla qilgil bizni madxush.21 Bu baytda «Qo‘sh» so‘zi she’rb itish , yaratish m a’nosidadir. XII asr tilshunosi M ahm ud U m ar Zam axshariy «M uqaddimat u!- adab» arabcha — forscha - turkcha-m o‘g‘ulcha to ‘rt tilli lug‘atida arabcha «she’r» istilohi turkiyda «Qo‘shiq» deyilishini izohlab, unga «-chi» q o ‘shimchasini q o ‘shib yasalgan «Qo‘shiqchi» so‘zi mohiyatan «shoir» atamasiga ekvivalent ekanligini shunday ta ’kidlaydi: «She’r ko'toh guft shoir — qisqa q o ‘shiq aytdi qo'shiqchi».22 A lisher Navoiy h am «M ezon ul — avzon» («Vaznlar o ‘lchovi») asarida «Qo‘shiq» istilohini «poeziya» m a’nosida q o ‘llab, yana uning ayolg‘u, lah n, turki deb yuritilishini, ayni c h o g ‘da b u lar xalq poeziyasining ichki shakllari sifatida uchrashini ta ’kidlaydi. Alisher Navoiy «Qo‘shiq» ning to r m a’noda ja n r tushunchasiga egaligiga aloh ida diqqat qilib yozadi: «Yana Q o ‘shiqdurkim , org'ushtak usulida shoyidur va b a’zi advor kutubida ul usul bo‘lubtur va ul surud a ’robning teva su ru r hu d ilari vazni bila m adidi m usam m ani solimda voqe b o ‘lur, aning asli bu n a ’vdurkim , bayt: Vahki ul oy hasrati dardi dog‘i firqati. H am erur jonimga o ‘t ham hayotim ofati.»23 N avoiy bu n d a kuy b astalan g an , vale aru zd a b itilg an xalq qo‘shig‘ini ko‘zda tutadiki, hozir bunday hodisa «ashula» istilohi ostida qo‘shiqdan farq qilinadi va q o ‘shiqning ichki bir xili sifatida tushuniladi. Bobur ham «Risolai aruz»da bu fikrni tasdiqlab yozadi: «Sulton Husayn Mirza zamonida yana bir surud chiqti kim «Turkiy»ga o lq mavsum b o ‘ldi Alisher Navoiy va Boburlar zam onidan e ’tiboran q o ‘shiqning ichki janrlarini farqlash tamoyilga aylana borgan. U m um an, q o ‘shiq atam asi turkiy «Qo‘shmoq» fe’li o ‘zagidan yasalgan b o ‘lib, satrga satrni q o ‘shib aytish va kuylash m a'nolarini anglatadi. Z ero, xalq q o ‘shig‘i kuy bilan birga tu g ‘iladi va shu xususiyati bilan yozma adabiyotdagi she’riyatdan farq etadi. Qolaversa, xalq qo‘shiqlari tarixan raqslar bilan ham yaxlitlashgan va albatta, kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi. A.M usaqulov shu xususiyatini nazarga olib, xalq qo‘shiqlarini «tarixiy asoslariga ko‘ra qadim tasavvurlar, urf-odatlar bilan, ayniqsa, hosildorlik kultlari bilan uzviy bog‘langan, kuy va raqs bilan birga paydo b o ‘lib, kuy bilan m unosabatini barqaror saqlab qolgan she’riy san’at turi»24 sanaydi. Shu mulohazalarga asoslanib aytish mumkinki, inson his-tuyg‘ularini, o ‘y - o r z u la rin i, q u v o n ch va g ‘a m la rin i, x u llas, ra n g -b a ra n g kechinm alarini tugal holatda ko‘pincha to ‘rtlik va m a’lum holatlarda ikkilik, uchlik, beshlik, oltilik shakllarida kuy, o h an g va raqs om uxtaligida ifodalab, og‘iz d an -o g ‘izga o ‘tish asosida xilm a-xil variantlarda el orasida keng tarqalgan xalq she’ri q o ‘shiq hisoblanadi. Q o‘shiq xalq she’ri sifatida h am b arm oq, h am aru z vaznlarida yaratilsa-da, yakka va jamoa (kollektiv), sozli (kuyli) va sozsiz (kuysiz) ijrolarga m o ‘ljallanganligi bilan o ‘zaro farq qiladi. U larning shunday nam unalari borki, om m abop ijroga m o‘ljallangan; bular aksaran to ‘rtlik shaklidagi nam unalaridir. Ana shunday nam unalari borki, ijrosi professional m ahoratni talab etadi. Shu xususiyatiga ko‘ra xalq orasida q o ‘sh iq ijroch ilari q o ‘shiqchi, xalfa, satang, g o ‘yanda (n ah v ag a r), ash ulakash (ash u lach i), la parchi, o ‘lan ch i tarzida farqlanadi. Q o ‘shiqchi ko‘pincha to'rtliklarni ijro etsa-da, aslida nisbatan kengroq m a’noda, um um an, qo‘shiq ijrochisi va ijodkori b o ‘lsa, g o 'y a n d a (nahvagar) asosan yig‘i-yo‘qlovlarni kuylashga ixtisoslashgan q o ‘shiqchidir. Ashulakash yoki ashulachi ko‘pincha m aqom tarkibidagi qo‘shiq!arni yoki katta ashula deyilguvchi jo ‘rsiz ijro etiladigan q o ‘shiqni kuylay oladiganlardir. Laparchi raqsga tushgan h o ld a q o ‘shiq aytuvchi b o ‘lsa. o ‘lan ch i to ‘y marosimi qo‘shiqlarini ijro etuvchidir. Xalfa Xorazmda keng tarqalgan ayol qo‘shiqchiligi b o ‘lib, ular ham to ‘y, ham aza q o ‘shiqlarini baravar ijro etaveradilar. Satang N am ang an d a xalq q o ‘shiqlarini doira jo'rligida ijro etuvchi ayollardir. Shuni ham aytish kerakki, xalq qo‘shiqlari turli joylarda turlicha ijro e tila d i. C h u n o n c h i, F a rg 'o n a vodiysidagi y o r-y o r ijrosi B uxorodagidan va o ‘z navbatida, Xorazmdagi yor-yor bularning har ikkalasidan ham farq qiladi. Bu farq yor-yor ohangidagina emas, hatto naqarotida ham seziladi. Farg'onada va Toshkent vohasida «yor-yor» naqaroti (radifi) ominaviyroqdir. Katta q o ‘shiq deyilguvchi jo ‘rsiz ijro etiladigan qo‘shiq, asosan, Farg'ona vodiysi va Toshkent atroflarida uchrasa-da, 0 ‘zbekistonning boshqa joylari uchun xos emas. Farg‘o n a q o ‘shiq ijrochiligida dutor va doira jo ‘rligi nisbatan faol b o ‘lsa, Buxoroda tan b u r va doira, Xorazm da esa to r, garmon ham da doira shunday mavqega ega. T o ‘rtliklar yakka ijro etilsa, yor-yorlar jam oa (kollektiv) tarzida, yalla va laparlar raqs va kuy uyg‘unligida ijro etiladi. 0 ‘zbek xalq q o ‘shiqlarining kompozitsion qurilishi o ‘ziga xos bo'lib, tadqiqotchilar uning ikki sathiy ko‘rinishda bo'lishini qayd etadilar.25 Birinchi ko*rinishdagi kompozitsion sathi, asosan, to Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|