Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
|
ifo da la sa, lirik a s u b y e k tiv h olda insonning vo q elikd a n olgan
taassurotlarini, ichki hayajonlarini lirik «men» tuyg‘ulari tarzida tasvirlaydi. Drama esa, personajlar nutqi va harakati orqali hayot manzaralarini chizadi, ко ‘rsatadi. T urlarning har biri yana qator xillarga ega. V.Belinskiy ulami « tu r n in g b u to q c h a l a r i » s if a tid a t a ’r if la y d i, b u h o z ir adabiyotshunoslikda, jum ladan, folklorshunoslikda ham «janr» atamasi bilan yuritilm oqda. Ayrim hollarda adabiy tur va janrlarni farqlamay (nasm i ham tur, ham ja n r yoki lirikani ham tu r va ja n r tarzida) q o ‘llash asosida hodisalar tabiatiga e'tiborsiz qarashdan tu g ‘ilgan noaniqlikdir. H olbuki, tur deyilganda voqelikni ifodalash yoUi, usuli (epik, lirik, dram atik), ja n r deyilganda voqelikni badiiy ifoda etish shakllari (ertak, q o ‘shiq, m aqol) tushuniladi. A m m o h ar bir janr h am ic h k i x ilm a -x illik k a ega, bu unda ifo d alan u v ch i mavzu m ohiyatidan kelib chiqadi. C hunonchi, ertakning ichki ko‘rinishlari sifatida hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar kabi xillari mavjud. Q o ‘shiq janriga xos ichki xilm a-xillik ham mavzu, ham vazifasiga bog‘liq holda yuzaga kelgan. Aytaylik, «Sust xotin», «Choy m om o» va «Laylak keldi» m avsum iy m arosim qo'shiqlariga xos ichki xilma- xillikni aks ettirsa, o ‘lan, yor-yor, lapar, kelin salom , kuyov salom, jarlar, kelin o ‘tirsin, kuyov o ‘tirsin va boshqalar maishiy marosim q o ‘sh iq larining ichki ja n riy k o ‘rinishlaridir. B inobarin, bunday hodisalarni ifodalash uch un «janriy xilma-xillik» tushunchasidan foydalaniladi. Sinchiklab qaralsa, folklor janrlari bu uch turga sig‘mayotgandek tuyuladi va bu folklom ing yozma adabiyotdan farq qiluvchi xususiyati hamdir. G ap shundaki, folklor janrlarining ayrimlari har xil marosimlar va m ehn at turlari bilan uzviy aloqador bo‘lsa, boshqalari kuylashga va o ‘ynab ijro etishga m o ‘ljallangan. Bu, o ‘z navbatida, janrlarga ularning ijro xususiyatlari va vazifalari nuq tay i nazaridan ham yondashmoqni taqozo etadi. Shu jihatdan ularni ikki yirik guruhga b o ‘lish mumkin: a) marosim folklori janrlari: b) marosimga aloqasi bo'lmagan folklor janrlari. Shuningdek, folklor asarlarining kimga m o ‘ljallanganligini hisobga olib ham ularni yana ikki guruhga — kattalar va bolalarfolkloriga ajratish mumkin. A m m o bolalar folklori ja n r l a r in i n g (a lia , e r k a la m a , o v u tm a c h o q , q iz iq m a c h o q , qaytarm achoq, yalinchoq, hukmlagich, qiqillam a, tegishm achoq, masxaralama, chorlama, cheklashm achoq, sanam a, tarqalm achoq, tez aytish, chandish, guldur-gup va boshqalar) tuzilishi. g‘oyaviy- badiiy xususiyatlari, hayotni tasvirlash shakli va qamrovi vazifasiga qarab, uch adabiy turdan biriga kiritish m um kin. Binobarin, badiiy adabiyotning uch turga b o ‘linishini muayyan istisnolar bilan folklorga nisbatan ham qo'llasa bo'ladi. Demak, o ‘zbek folklori ham epik (asotir, mif, afsona, rivoyat, nakl, latifa, ertak, term a, doston va tarixiy q o ‘shiq), lirik (marosim folklorining deyarli barcha janrlari, bolalar folklorining barcha janrlari, qo‘shiqning ham m a ichki xillari, ashula va boshqalar) va dram atik (og‘zaki dram a, q o ‘g‘irchoq o ‘yin, askiya, lof va boshqalar) turlar va ularga m ansub janrlardan tarkib topgan yaxlit tizim (sistema)dir. Istisno esa, ayrim janrlarga taalluqlidir. Chunonchi, folklorshunoslikda «kichik janrlar» tarzida qaralib kelinayotgan maqol, topishmoq, irim va «yumuq» iboralar aslida parem ik turga mansub hisoblansa-da, B.Sarimsoqov ularni «maxsustur» tarzida ajratadi, hatto qarg‘ish, so‘kish va olqish janrlarini ham shu doirada qarashni taklif etadi.15 0 ‘z-o ‘zidan ayonki, qarg‘ish, so‘kish va olqish janrlarida so‘z magiyasi unsuri g‘oyat kuchlidir, qolaversa, qarg‘ish va so'kishning m arosim tarkibidagi ijrosi tam om an so‘ngan esa-da, olqish janrining tu rli marosimlarga aloqador holatdagi ijrosi qism an saqlangan. Binobarin, qarg‘ish, so‘kish va olqish janrlari so‘z magiyasiga aloqador hodisa sifatida qaralmog‘i folklor janriy tasnifotida muayyan aniqlikka erishuv imkoniyatini tug‘diradi. Folklorshunos V.E.Gusev esa maqol va topishm oq janrlarini epik tu r tarkibida o ‘rganishni zarur hisoblaydi.16 Agar birgina folklor janrlarida ikki, hatto uch turga xos alom atlar uchrashi nazarda tutilsa, m aqollar va topishm oqlam ing goh nasriy, goh she’riy shakldaligiga yohud mazmuniga qarab u yoki bu adabiy turga nisbat berish oson, albatta. Ammo ularning ham shaklan, ham m azm unan, ham hajm an o ‘ziga xos so‘z san ’ati nam unasi ekanligini va janrdagi asosiy uzv badiiy m atn ekanligi hisobga olinsa, ularni alohida p a rem ik tur tarkibida o ‘rganish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, tabular ham xalq turm ushida uzoq asrlar davom ida sinalgan axloqiy-m a’naviy nizom mohiyatini kasb etgan paremik hodisadir. Binobarin, tabularni h am parem ik turga mansub alohida va mustaqil jan r sifatida qarash joizdir. F o lk lo rs h u n o s lik d a g o h i-g o h id a tu rla ra ro yoki ja n rla ra ro chatishm alar hosilasi tarzida liro-epik qo‘shiq yoki ertak, afsona singari hodisalar tilga olinsa-da, aslida bu hodisa folklor uchun um um iy emas. Shu sababli ularni folklor janrlari tasnifi doirasiga kiritib bo‘lmaydi. C hunki bunday qo‘shilma yoki oraliq jan rlar hech q achon q a t’iy tu rg ‘unlikka ega emas va folklordagi tarixiy taraqqiyot jarayonida hal qiluvchi aham iyat kasb etmaydi. Turlar va janrlar ta ra q q iy o tin i tu r la r va ja n rla rn in g o ra liq n a m u n a la rin i yoki q o ‘shilm alarini em as, balki yangi badiiy shakllarning yuzaga kelishi va eskilarining so‘nishi belgilaydi. Folklor janrlarining yuzaga kelishi, shakllanishi va taraqqiyotidagi m u h im o m illa rd a n b iri ijtim oiy ehtiyoj zaruriyatidir. C h u n k i voqelikning o ‘zi xilma-xil obrazlarga boy bo‘lib, xalq ijodiyoti oldiga uni g'oyaviy - tarbiyaviy ham da estetik mohiyatini idrok etgan holda qay bir shaklda ifodalashni zaruriyatga aylantiradi. Aytaylik, uzoq ajd o d larim izn in g bosq in ch ilarg a qarshi kurashi afso n alar yoki qahram onlik dostonlarini yuzaga keltirgan b o ‘lsa, tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari so‘z magiyasiga sig‘inish asosidagi janrlarning bunyodga kelishini ta ’minlagan. Demak, voqelik tabiati ifoda shaklini yuzaga keltirishga xizm at qilgan, bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, ijtimoiy hayot (voqelik)dagi turli-tum an, yanayam aniqrog‘i, tasv irlan ish i k o ‘zlan g an voqelikdagi xilm a-xillik ja n rla r rang- barangligini ta ’m in etadi. Xalq badiiy tafakkurining taraqqiyot darajasi ham u yoki bu janrning yuzaga kelishida m uhim omil bo‘lib xizmat qiladi. C hunonchi, inson o ‘z m a’naviy taraqqiyotining ilk bosqichida murakkab shakllarni bunyodga keltirishga qodir emas edi, shu sababli dastaw al oddiy va kichik shakllar yuzaga kelgan, keyin esa ularning takomillashuvi zamirida katta va m urakkab janrlar paydo b o ‘lgan. Shu tariqa janrlarning qaror topishi qonuniy hoi bo‘lib, bu jarayon ham ijtimoiy tarixiy omillar, ham folklorning ichki taraqqiyot qonunlariga muvofiq kechadi. Ayonlashayotirki, folklorda jan r hodisasi yozma adabiyotdagi jan r hodisasiga aynan teng emas. Ular farqli xususiyatlarga ega. Masalan, yozma adabiyotda janr hodisasi ikki jihatga ko‘ra: a) o‘ziga xos hayotiy qamrovga egaligi va b) yaxlit badiiy tizimda namoyon bo‘lishi bilangina belgilanadi. Folklorda esa, ja n r hodisasi, V.Y.Propp qayd etganidek, to ‘rt belgisiga: a) yaxlit adabiy tizim tarzida nam oyon bo‘lishi; b) maishiy mohiyatga yo‘nalganligi yoxud maxsus vazifadorligi; v) o ‘ziga xos ijro shakliga egaligi va nihoyat g) musiqa bilan uzviy aloqadorligiga qarab belgilanadi.17 Yozma adabiyot janrlarida m aishiy yo‘nalganlik va ijro o ‘m i b o ‘lmaydi. Aytaylik. qissa yo rom anni to ‘yda o ‘qib b o ‘lm aganidek, azada hikoya o ‘qish ham ajablanarlidir, biroq to ‘yni yor-yorsiz, azani esa yig‘i va yo‘qlovsiz tasaw u r etib bo‘lmaydi. O lzbek folklorining janrlar tarkibi g‘oyat boy va xilma-xil b o ‘lib, boshqa xalqlar folklorining janrlar tarkibidan farq qiladi. Shuningdek, unda hamma xalqlar folklorida uchrovchi umumfolklor janrlari-ertak, m aqol va to p ish m oq m avjudligiga qaram ay , ruslardagi b ilin a, skandinaviyaliklardagi saga, oltoyliklardagi qaylardan farq qiluvchi doston janri ham bor. Lof va askiya kabilar, asosan, o ‘zbek folkloriga xos janrlardir. Bunday o ‘ziga xos janrlar boshqa xalqlar folklorida ham mavjud. C hunonchi, ukrain folklorida dum a va kolomiykalar, polyak folklorida krakovyaklar, qoraqalpoqlardagi to ‘lg‘ov, qozoqlardagi aytis shu xildagi o ‘ziga xos janrlardir. Shuningdek, ukrain va belorus folklorida kolyadkalar keng tarqalgan b o ‘lsa, rus folklorida raseykalar, o ‘zbek hamda tojik folklorida yo ram azon va hayitliklar shunday xususiyatga ega. Bir necha xalqlardagi bir-biriga o ‘xshash janrlar ham m a’lum xususiyatlariga ko‘ra o ‘zaro farq qiladilar. Bu holat, aw alo . h a r b ir x alq n in g ta rix iy u rf-o d a ti, m a is h a ti, o rz u -u m id la ri, dunyoqarashi, ijtimoiy-estetik m unosabatlari va turm ush tarzining in ’ikosiga aylangan folklorining o ‘ziga xosligi bilan izohlanadi. 0 ‘zbek folklori janrlari ijodkorlar faoliyati bilan ham cham barchas b o g ‘liq. T o pishm oq va m aqol singari ja n rla r om m aviy ijroga m o‘ljallangan bo‘lsa, doston, og‘zaki dram a, askiya ijrosi professional ta y y o rg a rlik n i ta q o z o e ta d i. S h u sa b a b li o ‘z b e k fo lk lo rid a ijodkorlarning professionallashuvi nihoyat rivojlangan. Baxshilar, ertakchilar, askiyabozlar, qiziqchilar, laparchilar ijrochiligi rivojlangan professional san’at hisoblanadi. Bunday ijodkorlar maxsus tayyorgarlik ko‘rish, m uayyan u sto zd an t a ’lim olish asosida voyaga yetib, profesional xalq san’atkori darajasiga ko‘tariladilar. 0 ‘zbek folklori jan rlari ijro usullari, ya’ni, yakka ijro, jam o a (kollektiv) ijrosi, sozli va sozsiz ijro (sozli ijroda musiqa asboblari turi va soni)ga ko‘ra h am farqlanadilar. Ertak, afsona va rivoyat a y tils a , h ik o y a q ilin s a , d o s to n h am ku ylash , h am ay tish g a m o ‘ljallangan. Lapar kuylab va raqsga tushib ijro etilsa, og‘zaki dram a so ‘z (ba’zida h a tto kuy) va harakat omuxtaligi zam irida k o ‘rsatishga, nam oyon qilishga m o‘ljallangan. Latifa va lof yakka ijroda aytilsa, qo‘shiqning shunday turlari borki, yakka ijroda (masalan, lirik qo‘shiqlaming aksariyati, tarixiy qo‘shiqlar), qolganlari yor-yorlar, o ‘lanlar va boshqalar ja m o a (kollektiv) ijrosida kuylanadi. Askiya, lof, q o ‘g‘irchoq o ‘yin h am jam oa ijrosiga m o‘ljallangan. 0 ‘zbek folklorida m avjud barcha janrlarning m ajm ui tarixan vujudga kelgan yagona badiiy tizim (sistema) bo‘lib, xilma-xil tipdagi asarlarning murakkab va 0‘zigagina xos aloqalari ham da o ‘zaro ta ’siri zam irida bunyod topgan. Janrlar tizimining shakllanishi va mavjudligi folklor taraqqiyotining eng m uhim qonuniyatlaridan biri hisoblanadi. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|