D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

qiz izladi (yigit—ega, qiz—to‘ldiruvchi). Qiz yigit izladi (qiz—ega, yigit— 
to‘ldiruvchi). 
2. Mantiqiy yoki mantiqiy-ekspressiv intonatsiya. Bu intonatsiya grammatik-
fikriy munosabatni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Bunda mantiqiy urg‘u muhim rol 
o‘ynaydi. Masalan: U keldi, men ketdim(sanash: U keldi va men ketdim). U keldi — 
men ketdim (sabab: U kelgani uchun men ketdim. U keldi-men ketdim (Ikki ishning 
bo‘lishida oradagi vaqtning qisqaligi: U kelishi bilanoq men ketdim). 

---

79 
3. Emotsional-ekspressiv ntonatsiya. Intonatsiya ekspressivlikka boy, mantiqiy 
kuchga egaligi bilan ajralib turadi. Bunda so‘zlovchi avvalo nutqning badiiy 
go‘zalligiga, qolaversa fikrning o‘ta ta’sirchanligiga erishadi
1
. 
Shu bilan birgalikda, muallif so‘zlashuv nutqida intonatsiya ma’noni 
differensiatsiya qilishda muhim rol o‘ynashini, har bir gap tarkibida u yoki bu 
ma’noni ifodalash uchun xizmat qiluvchi intonatsion konstruksiyalar (IK) 
mavjudligini ta’kidlaydi va o‘zbek so‘zlashuv nutqidagi faktik materiallarga 
asoslangan holda, intonatsion konstruksiyalarning ko‘p qirrali va rang-barang 
ekanligini e’tirof etadi. Uning fikricha, intonatsiyaning turli-tuman ko‘rinishlarini 
yozma nutqda har doim tinish belgilari orqali ifodalab bo‘lmaydi. Intonatsion 
konstruksiyalar nutqda gap, sintagma, so‘z birikmasi va so‘zlar, shuningdek, kontekst 
bilan bog‘liq bo‘lib, ular bilan birgalikda harakat qiladi. Shuning uchun intonatsion 
konstruksiya gapning eng muhim xarakterli belgilaridan hisoblanadi
2
. 
Demak, intonatsiya supersegment fonetik hodisa bo‘lib, u nutqni fonetik 
jihatdan shakllantiradi va bir butun qiladi hamda uning mazmuniy qirralarini yoritish 
uchun xizmat qiladi. 
B.O‘rinboev ham o‘zbek so‘zlashuv nutqida gaplarni bir-biridan farqlash 
uchun qo‘llaniluvchi intonatsion konstruksiyalarning yetti turini ajartgani holda, bu 
IKlarning qanday vaziyatlarda qanday ma’nolarni anglatishi mumkinligini batafsil 
izohlab beradi. 
A.Ahmedov ham o‘zbek tilida gapning kommunikativ turlarini tadqiq etish 
jarayonida gap mazmuniga intonatsiyaning ta’sir etishiga e’tibor qaratadi. Uning 
ta’kidlashicha, ba’zan tasdiq shakldagi gap inkor mazmuni uchun va, aksincha, inkor 
shakldagi gap tasdiq mazmuni uchun qo‘llanishi mumkin. Shunda ham bari bir, 
tildagi muayan usul va vositalardan foydalaniladi. Masalan, tasdiq formadagi U 
bajarib bo‘pti gapi maxsus intonatsiya yordamida U bajara olmaydi degan inkor 
mazmunini, xuddi shuningdek, inkor shakldagi U bermaydi-ya gapi U beradi degan 
tasdiq mazmunini anglatadi. Shuningdek, Men ovozim boricha chaqirdim, qani endi u 
javob bersa gapining u javob bermadi degan inkor mazmuning anglatishi ham 
intonatsiya va sintaktik strukturadan bilinib turadi. Biroq bunda asosiy rolni 
intonatsiya o‘ynaydi. Sintaktik struktura esa yordamchi vazifani bajaradi (sintaktik 
struktura yuqoridagi gapning intonatsiya yordamida inkor mazmunini anglatishga 
zamin yaratgan)
3
. 
Yuqorida keltirilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, intonatsiya gap 
strukturasining zaruriy komponentlaridan biri bo‘lib, u gap tarkibiy qismlarini, 
N.I.Jinkin ta’biri bilan aytganda, sementlovchi vositadir
4
. Intonatsiya o‘z funksiyasini 
kommunikatsiya jarayonida bajarib, gap mazmuniga ta’sir etishi va natijada gapning 
shakli hamda mazmuni o‘rtasidagi munosabatlarning murakkablashuviga sabab 
bo‘lishi mumkin. 
Rus tilshunosligida N.I.Jinkin nutqiy intonatsiyaning xususiyatlarini musiqiy 
intonatsiyaga qiyoslab o‘rganish natijasida nutqiy intonatsiyaning boy va rang-
1
Ўринбоев Б. Ўша асар, 
2
Ўринбоев Б. Ўша асар,
3
Аҳмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. –Тошкент: Фан, 1979. 32-бет.
4
Жинкин Н.И. Взаимоотношение компонентов интонации в речи и в музыке. – Сб. Проблемы структурной лингвистики. –
М.: Наука, 1984. –с. 137-148.

---

80 
barangligini hamda uning ma’no ifodalash imkoniyatlarining kengligini e’tirof etadi. 
Uning fikricha, intonatsiyaning o‘ziga xos jihatlarini namoyon etuvchi hamda uning 
nutq jarayonidagi funksiyasini reallashtiruvchi asosiy komponentlari urg‘u va 
pauzadir. U intonatsiyaning ma’no qirralari boy va rang-barang ekanligini e’tirof 
etadi va uni asosiy dinamik komponenti (urg‘u) va cho‘ziqligi (pauza) asosida 
aniqlash maqsadga muvofiqligini, bu tayanch nuqtalarning o‘zgarishi jumla 
mazmunini o‘zgartirishi yoki umuman ma’nosizlikka olib kelishi mumkinligini 
ta’kidlaydi. 
Bundan tashqari, kommunikatsiya jarayonida intonatsiya orqali so‘zlovchining 
tinglovchiga bo‘lgan munosabati yuzaga chiqishi va shu bilan birga, jumla 
so‘zlanayotgan muhit, vaziyat haqida ma’lumot berilishi mumkin. Masalan, Qizim, 
durustroq kiyinib oling, mehmonlar masxara qilib yurishmasin, tag‘in (A.Qodiriy) 
jumlasida bir qarashda maslaxat, nasixat ma’nosi anglashilayotganga o‘xshaydi. 
Lekin bu ko‘rinish, xolos. Aslida esa o‘zbeklarga xos bo‘lgan qaynona-kelin 
munosabatlarining bor bo‘yi bilan yuzaga chiqishining guvohi bo‘lamiz. Bunday 
munosabatlarning yuzaga chiqishida jumla tarkibidagi leksik-semantik va sintaktik 
vositalar bilan bir qatorda intonatsiyaning o‘rni muhimdir. 
B.O‘rinboev o‘zbek tilining so‘zlashuv nutqini tahlil etar ekan 
kommunikatsiya jarayonida intonatsiyaning ahamiyatiga e’tibor qaratadi va uning 
quyidagi turlarini ajratadi: 
1. Grammatik yoki sintaktik-sintagmatik intonatsiya. Bu, odatda, sintaktik 
bo‘linishning, mazmunning boshqaligini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Bu xil 
intonatsiya gaplarni sintaktik bo‘laklarga ajratishda va so‘z tarkibida aniq ko‘rinadi. 
Masalan: Katta mevali daraxt (mevasi katta). Katta mevali daraxt (daraxt katta). Yigit 
qiz izladi (yigit—ega, qiz—to‘ldiruvchi). Qiz yigit izladi (qiz—ega, yigit— 
to‘ldiruvchi). 
2. Mantiqiy yoki mantiqiy-ekspressiv intonatsiya. Bu intonatsiya grammatik-
fikriy munosabatni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Bunda mantiqiy urg‘u muhim rol 
o‘ynaydi. Masalan: U keldi, men ketdim(sanash: U keldi va men ketdim). U keldi — 
men ketdim (sabab: U kelgani uchun men ketdim. U keldi-men ketdim (Ikki ishning 
bo‘lishida oradagi vaqtning qisqaligi: U kelishi bilanoq men ketdim). 
3. Emotsional-ekspressiv intonatsiya. Intonatsiya ekspressivlikka boy, 
mantiqiy kuchga egaligi bilan ajralib turadi. Bunda so‘zlovchi avvalo nutqning badiiy 
go‘zalligiga, qolaversa fikrning o‘ta ta’sirchanligiga erishadi
1
. 
A.Ahmedov ham o‘zbek tilida gapning kommunikativ turlarini tadqiq etish 
jarayonida gap mazmuniga intonatsiyaning ta’sir etishiga e’tibor qaratadi. Uning 
ta’kidlashicha, ba’zan tasdiq shakldagi gap inkor mazmuni uchun va, aksincha, inkor 
shakldagi gap tasdiq mazmuni uchun qo‘llanishi mumkin. Shunda ham bari bir, 
tildagi muayyan usul va vositalardan foydalaniladi. Masalan, tasdiq formadagi U 
bajarib bo‘pti gapi maxsus intonatsiya yordamida U bajara olmaydi degan inkor 
mazmunini, xuddi shuningdek, inkor shakldagi U bermaydi-ya gapi U beradi degan 
tasdiq mazmunini anglatadi. Shuningdek, Men ovozim boricha chaqirdim, qani endi u 
javob bersa gapining u javob bermadi degan inkor mazmunini anglatishi ham 
1
Ўринбоев Б. Ўзбек сўзлашув нутқи. 

---

81 
intonatsiya va sintaktik strukturadan bilinib turadi. Biroq bunda asosiy rolni 
intonatsiya o‘ynaydi. Sintaktik struktura esa yordamchi vazifani bajaradi (sintaktik 
struktura yuqoridagi gapning intonatsiya yordamida inkor mazmunini anglatishga 
zamin yaratgan)
1
. 
Bularning barchasi nutq jarayonida jumla qurilishida intonatsiyaning roli va 
mavqei alohida e’tiborga loyiq ekanligidan, u tilning boshqa birliklari singari 
murakkab butunlik sanalib, til sitemasida o‘ziga xos mavqega egaligidan dalolat 
beradi. Shu bilan birgalikda, ohangning bunday murakkab strukturaga egaligi, 
tabiiyki, ta’lim jarayonida bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Xususan, 
yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, tartib o‘zgarmagan holda tema-rematik munosabatning 
o‘zgarishi, so‘zlovchining kommunikativ niyati kabilar intonatsiya yordamida amalga 
oshirilishi mumkin. 
Demak, intonatsiya gap strukturasining zaruriy komponentlaridan biri bo‘lib, u 
gap tarkibiy qismlarini, N.I.Jinkin ta’biri bilan aytganda, sementlovchi vositadir
2
. 
Intonatsiya 
o‘z 
funksiyasini 
kommunikatsiya 
jarayonida 
bajaradi 
va 
kommunikantlarning xohishiga qarab gapning shakliy tuzilishiga ta’sir etmagan 
holda, uning mazmuniy strukturasiga rang-barang ma’no ottenkalarini yuklashi 
mumkin. Bundan tashqari, intonatsiya murakkab butunlik bo‘lib, uni tashkil etuvchi 
komponentlarning o‘zaro nisbatlanishi turli tillarda turlichadir. Shuning uchun har bir 
til doirasida uning intonatsion xususiyatlarini o‘rganish shu tilning kommuniktiv 
imkoniyatlarini va shu til egalarining mental xususiyatlarini yoritib berishga yo‘l 
ochadi.