D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

So‘zning morfem tarkibidagi o‘zgarishlar
f *
1-amaliy ish. “Tushunchalar tahlili” metodi orqali mavzuga 
oid tayanch tushunchalarga izoh bering. 0 ‘qituvchingiz orqali bilib olgan 
qo'shimcha ma’lumotlarni 3-ustunga yozib chiqing.
1
2
3
Tushunchalar
Izohi
Qo‘shimcha
ma’Iumotlar
Soddalashish
Morfologik qayta bo ‘linish
Morfonologiya
Tarixiy morfema
So ‘zning morfem tarkibi
Fonetik о ‘zgarish
2-amaliy ish. Berilgan matndan morfem o ‘zgarishga uchragan 
so‘zlami topib, tahlil qiling, qanday o ‘zgarishlar yuz berganligini izohlang.
Akbara ov tamayida о ‘ynoqlab, irg ‘ishlab o'ziga osilavergan 
bo ‘rivachchalardan bezor bo ‘Iganda boshqa joyga sakrab о ‘tardi. 
Chiylarning kumush ukparlari oralab xuddi urchiydigan payti daryodan 
yuqoriga qarab suzgan baliqlarday hammasi bir tomonga qarab 
borayotgan kiyiklardan ко ‘zlarini uzmay qarab turdi. Kiyiklarni bir- 
birlaridan sira ajratib bo ‘Imasdi. Akbaraning nigohidan mayli, hozir
о ‘taveringlar, yashagancha yashab qolinglar, lekin vaqti-soati keladiki, 
sahroda nimaiki bo ‘Isa, yana sahroning о ‘ziga qaytadi, undan aslo qochib 
qutulolmaydi, degan та ’noni uqish mumkin edi.
(Ch.Aytmatov)
3-amaliy ish. Affikslaming pleonastik qo‘llanishiga misollar keltiring. 
Ulami namunada ko'rsatilganidek izohlang.
15

---

N am uua: kickinagina - kichik + gina + gina; affiksal pleonazm - bir 
so‘zda bir xil affiksning birdan ortiq qo‘llanishi hodisasi yuz bergan.
4-amaliv ish. Quyida keltirilgan xalq maqollarida tovush o ‘zgarishiga 
uchragan so‘zlarni aniqlang va ularga izoh bering.
1. Mehnat elsang erinmay, To ‘yar qoming tilanmay. 2. Qora ко ‘nglim
- yara к о ‘nglim. 3. Boboning tol ekkani - o'ziga nom ekkani. 4. So'z 
kishining o'zagi, Odob kishining bezagi. 5. Yaxshi bola - suyuk, Yomon 
bola ~ kuyuk. 6. Gulchi bir gulni о ‘stirguncha, Yuz tikan zahrini tortadi.
1. Sabr qilgan moy oshar, Olqish olgan ko'p yashar. 8. To'g'ri s o ‘zning 
to ‘qmog ‘i bor
5-amaliy ish. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun chop 
etilgan “Hozirgi o ‘zbek adabiy tili” darsligida (A.Nurmonov, A.Sobirov, 
N.Qosimova. Hozirgi o'zbek adabiy tili. -Toshkent: Ilm-ziyo, 2010. 142-b.
1-k.) berilgan 208-mashqm bajaring.
208-mashq. Gaplami o‘qing, Qo‘shimchalar tarkibida sodir bo‘layot- 
gan tovush o‘zgarishlarini belgilang.
1. Inson o 'z umrining hisobli ekanligini hamisha kech anglaydi.
2. Jo ja n i kuzda sanaydilar. 3. Gulla, yashna, mustaqil O'zbekiston!
4. Respublikamiz iqtisodiyoti о ‘z taraqqiyotining eng qiyin bosqichlarini 
ortda qoldirib, bugungi kunda yangicha takomil bosqichiga chiqib oldi.
5. Mamlakatimizda mana bir necha yildirki, saylovlar muqobillik asosida 
o'tkazilmoqda. 6. Salimjon qilgan ishidan uyalib, qizarib ketdi. 7. Davr 
qiynoqlari o'tkinchi - hali hamma narsa oldinda... 8. Kuz kelishi bilan 
daraxtlarning barglari sarg ‘ayib, oltin rangini ola boshladi. 9. Radiodan 
о ‘ynoqi musiqa yangradi.
&
Bilimingizni tekshirib ko‘ring!
Mavzu bo'yicha egallagan bilimlaringizni savollarga javob berish 
orqali tekshirib ко‘ring.
1. Affiksal pleonazm qanday hodisa?
2. So‘zning morfem tarkibida qanday o ‘zgarishlar yuz beradi?
16

---

3. Morfologik qayta bo ‘linish deganda nimam tushunasiz?
4. So'zlar tuzilishiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?
5. Affiks morfemalar qanday vazifa bajaradi?
7. Qanday affikslar kategorial va nokategorial affikslar, sanaladi?
8. 0 ‘zbek tilida affikslaming asos qismga birikish tartibi qanday?